Шырав: ăс-хал
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
то же, что вăй-хал
вăй-căйран сулăн — обессилеть, лишиться сил
собир.
сила, крепость
сила и здоровье
вăй-хал кур — придать силы
вăй-хал пар — придать силы
вăй-хала шеллемесĕр — не жалея сил
пĕр вăй-хал та çук — нет никаких сил
вăй-халтан кай обессилеть
◊ вăй-хал ĕçлевĕ — физический труд
статус (лару-тăру, хал)
дипломати статусĕ — дипломатический статус
пăхăнман патшалăх статусĕ — статус независимого государства
титанически
титанла вăй-хал — титаническая мощь
2. перен.
закаляться, твердеть, крепнуть
вай-хал туптанать — силы крепнут
ĕçре туптаннă алăсем — окрепшие в труде руки
1.
сила, бодрость
хорошее самочувствие
хал ил — прийти в себя, набраться сил
ăна хал кĕчĕ — он пришел в себя, набрался сил
хал пух — восстанавливать силы, собираться с силами
халăм пĕтрĕ — у меня силы совсем иссякли
унăн хал çук — у него нет сил, он ослабел
хал çухат — лишаться сил, бодрости
халтан кай — изнемочь, выбиться из сил
халтан ӳк — изнемочь, выбиться из сил
халтан яр — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
халтан ӳкер — выматывать, изнурять, доводить до изнеможения
тăшмана çĕнтерме хал çитер — набраться сил, чтобы одолеть врага
тӳсме хал çитмест — невтерпеж, нет мочи терпеть
1.
горевать, печалиться, скорбеть, предаваться горю, скорби
ан хуйхăр! — не горюй!
тупнă хуйхăрмалли! — нашел о чем печалиться!
хуйхăрса лар — предаваться горю
хуйхăрса çун — терзаться горем
Хуйхăрсан хал пĕтет. — погов. Горюешь — сил лишаешься.
3.
так же, одинаково
манăн вăй-хал пĕтнĕ, санăн та çавах — у меня силы иссякли, и у тебя так же
Вăхăт ырăпа та, усалпа та çавах иртет. — посл. Время одинаково проходит и за добрым делом, и за дурным.
то же, что ăс-хал
ум, умственные способности
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.
до (послелoг). Сятра: c’анда с’иди каj-хал’ы̆, тобады̆н вара. Ачач 103. Уй çулĕсемпе таçта çити, пĕр ĕçсĕрех ута-ута кайнă. Сятра: пос’ тŏринчэн пос’лаза ора тӧ̆пн’э с’иди тŏрш-шибэк jы̆лы̆нзa ларап. N. Çуркунне вара Ванданкă тулса çитет те, таçта çити, темиçе çухрăма сарăлса каять. N. Паллă тунă тĕле çити персе çитер. Кайсар. Ăçта çити каян?
вкусный. Орау. Техĕмлĕ (тутлă) пултăр тесе, тăвар пусаççĕ такан малти икĕ ури хушшине, кăкăрĕ çине (сделав надрез. Техĕмлĕ — тутлă пултăр тени). СТИК. Чĕрене пыракан çимĕçе мухтаса: техĕмлĕ, теççĕ. Ib. Шăрттан, чăкăт, тата ытти япала та техĕмлĕ. N. Çулă, техĕмлĕ парне. Питушк. Ай-ай, техĕмлĕ полнă! N. Така пуснă чухне калакан сăмахсем: така пĕре шыв сапсанах силлентĕр, ашĕ-пăшĕ пĕртен (с одной стороны) перекетлĕ те, пĕртен (с другой стороны) техĕмлĕ пултăр. Юрк. Ай-хай хуратул пăттине вĕсем техĕмлĕ тăваççĕ-çке, çисе те тăранма хал çук, темĕн тĕрлĕ тутлă пулат.
сохнуть, высыхать, черстветь. Слеп. Çĕр типсе çитрĕ. Земля совсем высохла. Эпир çур. çĕршыв 9. Çĕр типерех парсан, йывăçсене шăваратпăр. Альш. Ахаль те çуркуннесенче пырса кĕмелле мар, çĕр лайăх типсе çитиччен. О сохр. здор. Вара шыв пĕрмаях аялалла юхса анать те, çĕр типсе юлать (земля высыхает). Ib. Мунча хыççăн (после бани) пуç типсе çитиччен çара-пуçăн тула тухма та юрамасть. Ала 86. Çăккăра пĕрре çыртать, тет, çур тинĕс типсе ларать, тет; тепĕрре çыртать, тет, тепĕр çурри типсе ларать, тет. (Из сказки). Якейк. Çăкăр типет. Хлеб черствеет Чхĕйп. Çĕр çинчи тĕрлĕрен çимăç (= çимĕç) çăмăрсăр типсе ĕнсе тăнă пек, вăсам та вĕрентекенсĕр типсе пурăннă. N. Çитĕнес çимĕçӳсем (плоды) типсе ларĕç (высохнут). || Об источниках и т. п. Никит. Нăмай çăлсем (родники), тарасасем (колодцы) типе-типе ларчĕç (пересохли). || Таять (об облаке). Тюрл. Пĕлĕт пынă çĕртех типсе пырать. || О молоке у коровы. Толст. Çав вунă кун хушшинче ĕнин сĕчĕ типсех ларнă. || О частях тела. N. Алли типсех ларнă. У него рука совсем высохла (от повреждения). || О горле (при жажде и т. п). Ст. Чек. Куштан çинчен: пырĕ типнĕ ĕнтĕ, ерекшĕн чупса çӳрет, теççĕ. Юрк. Пыр шăтăкĕ типет (сохнет в горле), тӳсме хал çук. Кан. Типнĕ пыра лĕп шӳрпе, теççĕ ваттисем. (Послов). || О слезах. N. Макăрса ĕнтĕ манăн коç-çоль типрĕ. || Страдать от жажды. Баран. 253. Ушкăнпа карталанса пыракансем шывсăр типсе вилессĕнех туйăнать. Ib. Шывсăр типсе çуннă çынсене тĕвесем пальмă-йывăçĕ сулхăнне илсе çитеççĕ. || Худеть, истощаться. N. Утсам типсе карĕç (похудели). N. Ахаль типессе типрĕм ĕнтĕ те... || О пропаже. Орау. Унăн укçи типпĕрĕ (пропали. Срв. там же: укçине çынна парса типĕттĕрĕ).
нечистота, сор, нечисть. N. Çара тăркăш. Одна нечисть. Ст. Чек. Пĕтĕм пӳрт тăркăш, чей тирпейлес пулат ăна (пӳрте). Юрк. Пӳртре-менте хĕллехи пек тăркăш мар (летом). Чертаг. Тăркăш (тŏргŏш) — çӳпĕ-çапă, çара мар, разные вещи. || Пыль. В. Олг. Ман ачая тăркăшпа вараласа лартнă пос-кил ачи. СПВВ. ЛП. Тăркăш = тусан. КС. Тăркăш, мелкие остатки от какого-либо изделия (лыка, кожи, сукна и пр.). || Беспорядок. КС. Юрк. Çта çитнĕ, унта тăркăш, нимĕн тума та хал çук, ялан куçасса анчах пĕлетĕп. Ст. Чек. Тăркăш, хаос, беспорядочно разбросанные вещи в избе или в огороде. Ib. Тăркăш, пуçтарас тетĕп кăштă. Здесь хаос, хочу немного прибрать. || Ловкий. Б. Олг. О, ку çын тăркăш (çăмăл).
(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).
(хал’эх, халĕ + ех). См. халĕ. Сейчас же. N. Халех апатне çисе тăранминччĕ. || Пока. N. Халех пысăка ан хапсăн-ха. Пока за большим не гонись. || То же, что ахалех. N. Айванăн кучченеçĕ (подарок йомзе) халех пĕтет, хăй те суккăр ларать.
(хал’ит), яз. имя мужч. Т. -И. Шем., САСС.
(хал’э̆), теперь, сейчас, нынче, в настоящее время. См. халех. Орау. Халĕ ăрамра типĕ. Сейчас на улицах сухо. Сунч. Хĕвелпе пиçнĕ чие пек, халĕ татса çиес çырла пек (девушка). Вишн. Халĕ мĕн калани чăнах. || Вот-вот. N. Халĕ килсе ӳкет, тесе ларатпăр. N. Вара халĕ пĕр виçĕ кон полчĕ ояр кон. СТИК. Ку капан халĕ-вара ишĕлсе анас пек ларат (вот-вот развалится). Ib. Халĕ килĕ, вара килĕ тесе кĕтсе ларап, çук. || Употребляется в качестве вставного замечания. См. ха. Оп. ис. ч. II. Ачасем çăкăршăн пулĕ халĕ. Дети, небось, хотят хлеба. Тайба. Кĕрепенки мĕн хак-ши, пур-тăр халĕ аллă пус (возможно стоит копеек пятьдесят). Чăв.-к. Çаврăнат пăхат сар ача, мана килет тиейсе, пымăп халĕ эпĕ сана (не пойду я за тебя замуж). N. † Леш аяккинче ешĕл курăк, курăп халĕ утăра (вашу лошадь) янине. Тим. Хура вăрмансенче юр тарăн, иштерĕпĕр халĕ утпалан. Тăван, эпир кунтан уйăрăлсан, хыпар пĕлĕпĕр халĕ хутпалан. Пазух. † Савнă туссем кайса, ай, пĕтеççĕ, ӳсекенсем тата пур халĕ. N. Кашкăр хăй тирне шелле пуçлать, анчах тарĕччĕ, хӳри вакăра (в проруби) шăнса кайнă та халĕ, тытса тăрать. Юрк. Нумай пулат-и халĕ, эпĕ сирĕн патра çĕр тенкĕ ятăм? Янтик. Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çул çитиччен. || Соответствует русской частице ка. См. ха. Оп. ис. ч. II. Кус, кайса пăх-халĕ. Ступай-ка, посмотри. Юрк. Атте, пăх-халĕ, чыкан епле ташла пуçларĕ. Ib. Лашасене кӳл-халĕ. Ib. Кала-халĕ.
то же, что хал с прит. афф. З-го л. Бюрг. Тӳсме халь çук. Юрк. Пĕр сум тупма халь çук.
(хал’), то же, что халĕ, теперь, сейчас. Ачач 84. Куç хупанкисем ак халь хупăнаççĕ, ак халь уçăлаççĕ, халь хупăнаççĕ, халь çĕнĕрен уçăлаççĕ... А.-п. й. 99. Халь ман киле каймалла. Б.-Крышки. Халь, пока, теперь. Регули 547. Халь мана хаман, çӳреме полтаратăп. || N. Эсĕ сар шерепи яни-ха? — Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. || Вот-вот... Хайхи тулă ани çинче тытнă кăвак лаша халь утланса каймалла килсе тăчĕ, тет. || Быстро, скоро. Пазух. † Халь килĕпĕр, тăвансем, халь кайăпăр, тек-тек килет тесе ан калăр. || Употребляется в смысле частицы. Охотников. Каятпăр-халь. Едем вот (неопределенный ответ спрашивающему: куда едете?). Хурамал. И кайĕçин кайĕç-халь, кайĕç-халь. || Соответствует русской частице ка. Регули 511. Тив-халь (тив-ха) эс мана, эп аттиа каламăп-и. || Слушай-ка, смотри-ка. В. Олг. Ай-ай çĕçĕ мока, пăсса пăрахат полла, халь! || Употребляется в качестве песенной вставки. Пазух. † Чӳрече умĕнче, ай, лăс хурăн, çил силлемесĕрех те хăй силленет, çил силлесен пушшех те халь силленет. Ай-хай пĕр пуçăмçăм та, ай, çамрăк пуç, çын хурламасăрах та хăй хурланать, çын хурласан пушшех те халь хурланать. Ib. † Кăвак кăвакарчăнăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен халь телей çук. Н. Седяк. † Хура пекĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать эпĕ ларнăран; пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан.
(хар), подр. рычанию. N. Анаткас урамне кĕрсенех пире тăват-пилĕк йытă хар çыпăçрĕç. N. Эх, май çук. Хал çук. Вăй пулсан халех эпĕ сире хар хыпса туртса çурăттăм, тет вăл, çиллине шăнараймасăр. || Подр. фырканью лошади. ЧП. Хура лашам хар турĕ. || В один голос, враз, неожиданно. Сунт. Ăна хирĕç темиçе сасă хар ярса илчĕç. СПВВ. Харах илнĕ, все в один голос (при ругани, брани). Сред. Юм. Эп пырса кĕрсенех, мана пôрте харах ярса илчĕç. N. Пĕри пухура кăшкăрсан, ыттисем уншăн хар тăраççĕ. КС. Харах сиксе ӳккĕрĕ. Набросился с руганью, стал пробирать, так и накинулся. N. Унччен те пулмарĕ, курăк ăшĕнчен пĕр хĕрлĕ йытă сикрĕ тухрĕ те, харах илчĕ мана. Буинск. Ларчĕ, ларчĕ, эпĕ пĕр сиккеленмесĕр тăратăп, сиккеленсенех йытă харах илет. || N. † Калпакне пăхса хар пулса, килейĕччин савнă тус пулса. || Согласие. Ст. Чек. Миккуль арăмĕ хар килчĕ.
(хирэ̆с’), против. Регули 1304. Эп старика хирĕç лартăм. Ib. 1303. Çиле хирĕç килтĕмĕр. Вăл мана хирĕç килчĕ. N. Сăмсапа сăмса хирĕçех тăмалли çĕре лекрĕмĕр. || По направлению к. Альш. Çухрăм çурă çав яла хирĕç килтĕмĕр. || В (предлог). К.-Кушки. † Тăва хирĕç килтĕмĕр, çавăнпа утсем ывăнчĕç. Альш. Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, тăва хирĕç туртĕ-и-ха? || Лицом к. Юрк. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт. Ой-к. † Арăм та хитре тесе, хирĕç пăхса кулас мар. N. † Хирĕç пăхса авăтать. Кукует, обратившись к ним головой (противоп. тӳртĕн пăхса). Чураль-к. † Хирĕç пăхса кулакан пирĕн варлисем мар-и çав? N. † Тури касăн хĕрĕсем качча хирĕç тăраççĕ, пирĕн касăн хĕрĕсем качча тӳртĕн тăраççĕ. || В сравнении. Рак. Ăна хирĕç нимĕн те тăмас вăл (не стоит). БАБ. Чӳк тавраш кĕллине çав старике хирĕç ăсти пирĕн ялта та çук. N. Начар сухаласан лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать, уна хирĕç начар çĕрех лайăхрах тĕплерех сухаласа тырă аксассăн унта та тырă лайăх пулĕ. Юрк. Кĕсем вĕсене пăхнă çĕрте саманине хирĕç пит пысăк патшалăхпа пурăннă. || В ответ, в ответ на. N. Мĕншĕн эсир ырра хирĕç усал турăр? Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ. Вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать сассисене илсе. N. Вара ăна хирĕç упăшки: эпĕ, терĕ, нимĕн те калама пĕлместĕп, терĕ. Юрк. Хирĕç (в ответ) çапма çук (т. е. дать сдачи), нимĕн тума хал çук. N. Мĕн пурне те хирĕç калать, хăйне курас çук. (Сасă). А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки. Ib. 21. Тепри çаппа çăтăр-çăтăр хуç-каласа хирĕç калать: Эпĕ халь тин çичĕ кашкăр çирĕм те, сан валли юлчĕ-ши ара? — тет. Ib. Халь çавсене тытма каятăп,— тет кăна хирĕç утар хуçи. || Навстречу. Баран. 26. Хăй çавăнтах кашкăра хирĕç пĕр кĕтӳ йытă кăларса ярать. Ала 63. † Кĕтнĕ те хăнăр пулсассăн: килях та, тесе, чупса тух. Кĕтмен те хăнăр пулсассăн, пире те хирĕç чупса ан тух. Байгл. Часăрах хирĕç тухрăм та, мĕн пулнине каласа патăм. Имен. Аçуна кала, вăл мана хирĕç ан тохтăр. Ib. Тол çутăлма пуçласан, çынсам хирĕç пума ( = пыма) пуçларĕç. ГФФ. † Хирĕç тохма Натьок пор. Выйти (мне) навстречу — у меня есть Надя. А.-п. й. 9. Ăна хирĕç мулкач пырать. Ib. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. Ib. 11. Пырать кĕсене хирĕç упа. Регули 1303. Вăл мана хирĕç килчĕ. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухрĕ. || Наперекор, против. N. Нумайĕшĕ ăна хирĕç пыраççĕ. Сунт. Эпĕ мĕн, эпĕ хирĕç мар. || Баран. 124. Упа лăпкă пурнăçа юратать... Хăйне пит хĕсĕк киле пуçласан тин хирĕç тапăнать. || N. Малалла ăшша хирĕç мар, сивве хирĕç. || N. Шăматкуна хирĕç эрнекун. Якейк. Эрнекона хирĕç карăмăр. Поехали в четверг вечером. N. Шăматкуна хирĕç каç. || На. N. Вăл мана хирĕç сиксе тăчĕ. || Изамб. Т. Хирĕç йывăç çурăлмасть. || Вредный, приносящий вред, зло. N. Пур тĕрлĕ хирĕç хаяра та сирсе яр. || Упрямый, назойливый. N. Унăн ачи хирĕç. Его мальчик упрям, назойлив. Ib. Хирĕç çын. N. Хирĕç = кутăн. N. Хирĕçрех çынсем, неуживчивые люди. || Упрямство. N. Хирĕçĕ пур унăн. Упрямство у него есть. || Близкий, кровный (о родстве). N. А хирĕç брак не разрешался и в очень дальних степенях родства.
то же, что хал. N. Манăн хол çитмест.
чернеть (лицо). Нюш-к. || Тосковать. СПВВ. Ай-хал çамрăк пуçăм та икĕ куçăм, тĕмселеççĕ тăвана курасшăн.
живой, одушевленный. N. Çак кĕлĕсене (божкам) тата кам хал çитекен чунлăран парса тухнă. Чунлăран тесе ак мĕне каланă: çак çырнă кĕлĕсене 17 те чунлă япала е хур, е кăвакал, е сурăх, е путек, е пăру парса тухнă, анчах ăна кам хал çитменни чирлесен çеç тунă.
кислый, прокислый. Я. Карм. Йӳçнĕ уйрана ĕçме хал çук хĕрхӳ, теççĕ. N. Хĕрхӳ, прогорклый (напр., мука, крупа и т. д.). Тюрл. Паранка çулчи ватăлсассăн, яшкана яма йорамас, хĕрхӳ полать. N. Хĕр çăккăрĕ хĕрхӳ. (Послов.),
шап-шарă, очень белый, весьма белый, пребелый. Эльбарус. Халччен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, хал ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во (= вăл) порне те çĕнтерет. Букв. 1886. Пырсан-пырсан, пĕр ялта шап-шар, симĕс тăрăллă чиркӳ курăна пуçларĕ. Собр. Илĕр-пăрахар çĕлĕкне, шап-шар кукши курăнтăр. Кубня. Хур, кăвакал, мулкач, ака тихисем пусса çине ялта, шап-шар лаша илсе шăтăка чĕрĕллех янă. Хош.-Çырми. Шап-шарă та арăм эп илтĕм. Белую-разбелую взял я себе в жены. ЧП. Шап-шар вĕрене.
понуд. ф. от шăртлан. || Сердить. N. Çапах Шуртан сăмахне итлемесен юрамасть, шăртлантарсан хал пулмасть.
ахаль чох, otii tempore; plerumque, в свободное время; в обыкновенное время. Якейк. Йăван çемски наччалньăк (нач’а’л’н’ы̆к) умĕнче шăши пак тăрать, ахаль чох вăл такам пуç тăрне хăпарса ларĕ. КС. Эп хал, ерçместĕп, эс ман пата ахаль чух кил. Сейчас я занят, ты ко мне приходи в свободное время. Ib. Халь, кунта çук-ха вăл, ахаль чух яланăх кунта вăл. Сейчас его здесь нет, а обыкновенно он постоянно здесь. Ib. Вăл ĕссĕр чух анчах ятлаçать, ахаль чух май çук аван çын. Он только пьяным ругается, а когда не пьян, бывает очень хорошим человеком.
(аhы̆р), licentius, petulantius cachinnare, in magnos effundi cachinnos, громко смеяться; точнее соответствует русскому глаголу ржать, употребляющемуся в том же значении (о громком смехе); громко кричать. Н. Карм. Ахăрас = хытă кăчкăрса кулас. КС. Çавăн ахăрма-çăвар ачисем, ăрама тухсассăн, яла çурса ахăраççĕ. Когда его полорстые ребятишки выйдут на улицу, то ржут на всю деревню (или, как говорят русские: ржут как жеребцы). Якейк. Ахăрать, тесе, хытă колса вылякан ачасам çинчен калаççĕ. Ржут. Так говорят о детях, когда они шалят (играют) и громко смеются. Сказки и пред. чув. 100. Ха-ха, лахлах! ленкрĕн-и? Мĕскер шăршлан, çĕр çăтман? терĕ тăракан старик, пĕтĕм вартан ахăрса. «Ха-ха! попался? Что вынюхиваешь? — чтобы тебя проглотила земля!» — крикнул, заржав изо всей силы, стоявший старик. НАК. Хăйсем хĕрĕ-мĕнĕпе, пĕчкки-пусăккипа пурте пĕр çĕрте кулса, ахăрса, кĕслесемпе ташласа, тул çутăлачченех ĕçеççĕ. Сами они, вместе с девицами, и большие и малые, все вместе, смеются, ржут, играют на гуслях, пляшут и пьют до самого рассвета. Орау. Пытанса юлнă качака пӳтекки: упа хырăмĕ çурăлчĕ! тесе, ахăрса кулса юлать, тет. Спрятавшийся козленок громко заржал, сказав: «Медвежье брюхо лопнуло!» Пшкрт. мэ̆н, аҕы̆рза т̚ы̆рады̆н? Что ты ржешь (смеешься)? || De hinnitu admlssarii veI equae libidinoso. Также азартно ржать (особенно о ярящемся жеребпе, но также и о мерене). БАБ. Эпĕ тасатнă çыннăн пĕрер эрнерен начар лашисем, лайăхланса, ахăрса тăракан пулаççĕ. Если я выведу у кого-нибудь из дома порчу, то у него через какую-нибудь неделю, тощие лошади поправляются настолько, что начинают яриться и азартно ржать (в стойле). Пшкрт. Ыр’ы̆рза т̚ы̆рат. Актай. Пĕр картара пĕр хыткан кĕсре ахăрса анчах тăрать, тет. В одноq конюшне одна поджарая кобыла так и ярится. || Ст. Чек. Ăйăр пек ахăрса çӳретĕр! Ржете (орете, хохочете и пр.), как жеребцы! («Кĕçен» значит ржать без полового возбуждения, напр. при виде товарища, хозяина и пр.). || Vociferari, clamare. Также кричать, орать, рычать об арçури, (о хомяке, о галках и воронах, о льве, о человеке). Панклеи. Кăçкăрса пырчĕ-пырчĕ те, эп хăпарса ларнă йоман кочĕпех ахăрса иртсе карĕ. Он шел, шел, с криком, и прошел с хохотом и ораньем под тем самым дубом, на котором сидел я. Абыз. Шăрши тухрĕ — шăхăрчĕ, арлан тухрĕ — ахăрчĕ. Вылезла мышь и свиснула; вылез хомяк и стал испускать свойственные ему (грубые, низкие) звуки. Хыпар 1906, 16. Автанĕ те авăтать, курак-чаки ахăрать. И петух поет, и галки, грача и. вороны орут. Шел. 29. Арăслансем ахăрса, харăлтатса тăраççе. Львы ревут и рычат. Чăв. й. пур. 10°. Лашăрсене ан çапăр, ан хĕнĕр: шăхăрса, ахăрса пыман акана хĕнесе, çапса пыртараймăн. Лошадей не бейте: если не заставишь плуг двигаться вперед криком и свистом, то его не едвинешь и побоями. Шел. 26. Асапланса, ахăрса пырать сĕнксе Есеепе. Страдая и ревя, едет Э себе, поникнув головою. || Plorare vehementius, рыдать. К.-Кушки. Ахăрса йĕрет. Рыдает. || Tumultum facere, strepere, шуметь, реветь. Янш.-Нор. † Килтĕмĕр-кĕтĕмĕр çак киле — ахăрса (= кăшкăрса, юрласа) хăла пылĕ ĕçеççĕ. Чĕлкаш 9. Тимĕр листисем чул çине таçтан кĕмсĕртетсе ахăрса анни... Кан. 1927, № 214. Юрласан-юрласан, тапратрĕç ахăрма. || Excandescere, efferari. разгорячиться. Орау. Ухмахскер, кăшт хирĕç каласанах, ахăрса каять (т. е. çиленсе, ятлаçма, вăрçма хăтланать). Ему, дураку, поперек слова не молви, сейчас ощерится (рассердится и начнет ругаться, подезет в драку). || De consuetudine stupri. Также жить в внебрачной связи. Якейк. Ахăрса порнать, тесе, тата йĕркĕнпе порнакан çынсам çинчен калаççĕ. Ахăрса порпать — еще говорится о людях, которые живут в внебрачной связи. || Saevire, furere (de vento vehementiore aut de procella). Также о сильном ветре и буре. Якейк. Çил ахăрса тохрĕ. Подул сальный ветер. (Так и в Череп.) Альш. Çил-тăвăл тухса ахăрчĕ. Ахăр саман çитрĕтĕр, терĕм. Разразилась буря; я подумал: «Видно, настало светопреставление!» Череп. Самани ахăрса карĕ. Поднялась страшная буря. Чĕлкаш 80. Çил ахăрнă. Ревел ветер. КС. Пăхатăп — çанталăк ахăрнă-кайнă. Смотрю — поднялся сильнейший буран (или: буря). || Распространиться. Кан. 1928, № 239. Каллех ялта самакун ахăрса кайнă. || Luxuriari (de virentibus). Роскошно разростись, буйно пойти в рост. Собр. Курăк юр-шывле тапранмасассăн, кайран та ытла хытах ахăраймасть, теççĕ. Говорят, что если трава не пойдет в рост тут же, как она выйдет из под снега, то сильного роста у нее не быть. Орау. Ахăрнă пирĕн тыра! Больно хороши у нас хлеба! (Так и в Череп. и Ст. Чек.). || Lascivire, licentius se gerere, безобразничать. || Valde dlvitem fieri, бешено разбогатеть. Орау. Ахăрса карĕ. Бешено разбогател. Ib. Вăл ахăрчĕ ĕнтĕ. Якейк. Çынна пăçласа порниччен, вилесчĕ сан! Çирĕм пилĕк çол пăçласа порнтăн эс мана. Хал, ачасам çитĕнчĕç те, ахăримастăн ĕлĕкхи пак (i. q. ĕлекхи пек). Лучше бы тебе околеть, чем мучить человека! Ты меня тиранил целых двадцать пять лет! Теперь подросли дети, и уж больно-то не развоюешься!
настаивать. Хал. вĕр. ĕç. 1928, № 12. Ив. Я-ч пусăхланипе Шупашкар уесĕн земствийĕ тепĕр вĕрентекен тытса тăрать.
башмак, ботинки, туфли. Альш. † Ĕнчĕ пушмак, шур чăлха. N. Вĕсем е пушмакĕсе (= пушмакĕсене) хапха урлă ытаççĕ, е куçĕсене тутăрпа хупласа хапхаран тухса каяççĕ, тата сурăх ури тытаççĕ (на святках). Микушк. Пушмак ывăтаççĕ: пушмакăн сăмси ăçталла выртать, çавăнталла качча каймалла, теççĕ; каччă пусан, çавăнталларан хĕр илмелле, теççĕ. Илебар. † Пушмакки пичĕсем (у них) хурăн хуппи. || В перен. знач. Чăв. й. пур. 16°. Пуçа ӳксен, пушмак: килте урăх шанăç пулмасан, йĕрес те çӳрес пулать, ниçта тухмасăр, килтех пурăнма хал çук. Орау. Пуçа килсен пушмак: тăратсан (когда вызовут), мĕн те пулсан авăртан (если спросят урок, приходится что-нибудь молоть). N. Поçа килнĕ пошмака час хывса прахмалла мар.
пуще. ЧС. Ман пуç пушшăран пушшă пулат, хал пĕтĕмпех пĕтрĕ. || БАБ. Мĕн пурĕ пĕр çирĕм-вăтăр тенкĕ пушшах (слишком) пĕтертĕмĕр, тет.
понуд. ф. от гл. пăх. НАК. Пусаччен малтан, вăл выльăха киремет йышăнат-и, йышăнмаст-и, тесе, вĕсем ăна малалла пăхтарса тăратса, кĕлкĕлесе, çурăм çинчен шыв сапса силлентереççĕ те, вара тин пусаççĕ. С. Айб. † Икĕ сарă хĕрсем ӳстертĕм, хура куçăм çине пăхтарса. Альш. † Икĕ хура лаша хам ӳстертĕм, икĕ хура çĕмĕртсене пăхтарса. N. Çатăрка тăррисене пурне те каялла пăхтараççĕ. Менча Ч. Ăшă хĕвелне пăхтарăсăнччĕ (заставь светить)! ЧП. Хал пĕчĕкçĕ пулсан та, пурне те куçран пăхтартăм (как бы все заискивали). Янш.-Норв. Мана каçанпа (спиною) шывалла пăхтарса тăратрĕç те, шыва ӳкме хушрĕç, вара манăн ирĕксĕр ӳкмелле пулчĕ. СЧЧ. Ну, хай çемьесем, ĕлĕк пăхтарнă хĕр-юмăçах чĕнтерсе килсе, тата тепĕр хут пăхтараççĕ (просят поворожить). N. Майра-йомăçа картпа пăхтартăм (она мне ворожила).
ремесло, мастерство. КС. Ним римис та çук та... тыр-пул çинче анчах ... ачипчи нумай (у нас). || СПВВ. АС. Римис — пĕр-пĕр япала аркаслансан ниепле майлама хал çук. Пуçтарусăр япала.
interj., quae eandem vim habere videtur atqae aft xaft, si modo recta est scriptura. Повидимому, употребляется вм. ай-хай, если только не считать это выражение ошибочным, тем более, что самый размер песен, где оно встречается, нарушен. Бюрг. † Сукмак тĕлĕнчи курăксем халь аманса тĕрекленеймеççĕ; ай хач çичĕ-ютăн аллинчи çынсем унти терте курнине тĕрексĕрленеççĕ. Трава, растущая на тропинке, будучи помята, не может оправиться; люди, подчиненные чужим, становятся слабыми от тех страданий, которые им приходится от них претерпевать. Ib. † Шăнкăрчă хăй чĕппи ӳсессе кĕте-çке, ай хал, çичĕ-ютăн аллинчи ачасем хăçан килĕсене ярасса кĕтеççĕ! Скворец ждет, когда подрастут его птенцы, а молодые люди, подчиненные чужим, ждут когда их отпустят домой! Однако в других песнях, записанных в той-же местности, встречается и „ай-хай“.
(агы̆ш), cycnus, olor, лебедь (Альш., Нюш-к., Тойдерек, Якей., Б. Ара. и др.). V. аккăш, хур-акăш. Чăв. юр. хал. Ял урлă акăш каççа кайсан ял çунасса, теççĕ. Если через деревню пролетит лебедь, то, говорят, это предвещает, что в ней будет пожар. Альш. † Акăш вĕçсе çитмен çĕре çитет салтак пуçĕсем. Солдаты заходят туда, куда никогда не залетал (даже) лебель. Сказ. и пред. † Нар пек хитре хĕрĕсем акăшсем пек утаççĕ. Их красавицы-девушки ходят точно лебеди. (Сравнение взято с русского?).
(т̚ытми), scalae vel tabulati plutei latera let? перила? Чăв. пур. хал. Тытма çине тытатпăр, алă тытмине тытатпăр. Мы беремся за перила.
(алы̆ т̚орт), manu significare, ut aliquis veniat, манить рукою. Пшкрт. Сак с’ынна ал т̚орт-хал’ы̃ кондалла. Помани-ка этого человека сюда рукою.
(Альш., Изамб. Т. , СТИК. алζ’ы̆ра, ubi л durum est: apud eeteros muitos, ал’ζ’ы̆ра, ал’џ̌ы̆ра), praestringi, turbidum fieri (de acie ocufurum dicitur), ослепляться (ярким светом, яркими красками), прийти в такое состояние, когда все рябат, и когда перестаешь асно различать предметы; мутнеть (о глазах). Ст. Чек. Куç алчăрат (ал’ζ’ы̆рат) = куç саланат (нимĕне те ретлĕ курмас), т. е. глаза разбегаются и ничего не могут разглядеть. СТИК. Ку тавар çине пăхсан куç алчăрат. Если смотреть на эту материю, то глаза разбегаются и не могут сразу рельефно видеть предметы. Ib. Куç алчăраса кайнă. Глаза разбежались. Альш. Аякри япалана пăхрăм-пăхрăм та, куç алчăраса кайрĕ. Я долго смотрел на отдаленный предмет, и у меня зарябило в глазах (стало трудно смотреть). Изамб. Т. Пĕр-пĕр япала çине тилмĕрсе пăхсассăн куç алчăраса каят. Если пристально смотреть на что-либо, то начинает рябать в глазах. Баранов. 55. Тарасăн куçĕ-пуçĕ алчăраса вăл минкĕресе кайнă. У Тараса помутилось в глазах, и он обеспамятел. Ал. цвет. 9. Çакăн пек тĕлĕнмелле япаласенчен хуçан куçĕ алчăрасах кайнă. От таких диковинок у купца в глазах зарябило. Н. Карм. Куç алчăрарĕ: хĕвел çине нумай пăхма хал çук, куç алчăраса каять. В глазах зарябило: нельзя долго смотреть на солнце, так как свет его ослепителен для глаз. || О сохр. зд. Вĕсем салхуланаççĕ, тĕлерсе пуçне усса тăракан пулаççĕ, куçĕ-пуçĕ алчăраса каять. Они (животные) становятся скучными и сонными, опускают голову книзу, глаза у них делаются мутными и теряют всякое выражение.
(ан т̚а к̚ала), de re tristi, idem fere est., quod ан кала, почти то же, что ан кала. Сред. Юм. Çавăнта ахалех каймарăмăр, кайнă пõлсан пит вырнаçуллă полатьчĕ. — Ан та кала ĕнтĕ! Хал, кайран полчĕ çав, ним тума та çõк. Напрасно мы не пошли туда; если бы мы пошли, то все устроилось бы хорошо. — И не говори! Теперь уже поздно, ничего не поделаешь! Ib. Хамăр чирленине пĕлеппĕр, тõхтăр патне каймаснăр, çанта хамăртах полчĕ çке айĕпĕ те! — Ан та кала çке те! халь каласа халь тăвас çõк ĕнтĕ. Знаем, что больны, а к доктору не идем, — сами виноваты! — И не говори! Теперь уж словами ничего не поделаешь. (Говорит сочувственно). Якей. Сан лашасене исе карĕç, тет, няк? — Ан та кала уш! — вăрах (т. е. вăрă+ах) пĕтерч мана. Кажется, говорят, что у тебя увели лошадей? — И не говори! Разорили меня воры (т. е. именно воры, а не кто другой). Ib. Сан тепĕр ачу та вилнĕ тесе калаç, чăнах-и? Ан та кала ĕнт! пĕр ачасăрах йолтăм. Говорят, что у тебя и другой сын умер; правда-ли это? — И не говори уж! совсем без детей остался! Неушлĕ ку эрнере упыткă илтĕн çăмартаран? — Ан та кала, ача! — манер килмер. Неужели ты на этой неделе получил убыток от яиц? — И не говори, брат! — удачи не было. Завражная. Кĕнеке çоккане ан та кала ĕнтĕ, порне те воласа тохнă! Что и говорить о том, что нет книг! — все перечитали!
(хал’h’и), noverca mea, моя мачеха („теперешняя мать“). Байгеева. Хальи анне Йельок ятлă. Мою мачеху зовут Еленой.
(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, кил ӓс тӓ симӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’ирӓк, ӓп хал’ анџак с’ирэ̆м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а кэ̆з’э̆н кэ̆рӳ тємэ̆р вэ̆с’мэ̆ с’э̆мэ̆рӓн удат кы̆нды̆рлаjа или аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.
(аргаслан), corrumpi? испортиться? СПВВ. АС. Пĕр-пĕр япала аркаслансан ниепле майлама хал çук. Если вещь испортится (?), то ее никак нельзя бывает наладить. || Malum, improbum, protervum fieri, „стать злым, озорным“. Князь-Тенякова.
(капла), этак, так, подобно этому. N. Капла иккен эсĕ, тара-тара таврăнма! А, так ты, назад бегать! Яргуньк. Ку каплаçха (а, вон он что!), чим-халĕ ăшĕ ку патша хĕрне, терĕ, тет, хал Иаан. СТИК. Каплипех (в этом виде) ун умне пырса тăма юрамĕ. Кан. Каплипеле пирĕн ĕç тухмасть. Так у нас дело не выйдет. Изамб. Т. Ку капла пулчĕ. Ĕç вăхăчĕ — пĕр лашапа пурăнмалла мар. Пазух. Эпир паян капла та (так), ыран тепле. Ib. Капла ӳсĕрлессе пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ манăн тухмашкăн. Юрк. Чăвашсем хушшинче апла-капла пулнине калаçмаççĕ-çке, ку мĕшĕн капла-ши? N. Капла пĕçернĕ çăкăр йӳнĕрех те, тутлăрах та пулать. Ст. Чек. Апла калаçмасан, капла çук (мĕн те пулин калаçмалла; калаçмасан, нимĕн те пулмас). Ib. Апла калаçмасан, капла калаçма çук, шухăшлама çук; капла тума çук, — ĕçлеме çук. (См. апла). N. Çынтан: вăл çапла та, ку капла, тесе, ан кулăр. БАБ. Эсир ăçта пыратăр капла? терĕ, тет, суха сухалакан. N. Ăçта каятăн капла? — Ăçта пулĕ-ха (куда придется). || Этакий.
разрыть и распрудить. Орау. Пĕвене тасатас тесе, кăçал касса уçса ятăмăр та, ак хал; пулăсăрах ларатпăр.
зато, поэтому; глядя на то. Юрк. Кунăн вырăнĕ (усадьба) аван пек, кĕтесре. Ăна кура улăштарнă пӳрчĕ ишĕлсе аннă, пурăнма хал çук. Усадьба этого, кажется, удобна, в углу, зато изба, которую он выменял, развалилась — невозможно жить. IЬ. Ĕне выльăх çимене юратат та, ăна кура хăй çинине ик-виç хут тавăрса пырат. Хотя корова любит корм, но зато съеденный корм она возвращает вдвойне и втройне (молоком). IЬ. (Он был ленив в работе), ăна кура вăл ытти тĕле: пасара кайма, сутта кайма е тата армана-мĕне тырăсем авăртма кайма хавастарах пулнă (но зато он охотно ездил куда-нибудь в другое место: на базар, продавать хлеб, или на мельницу, молоть). IЬ. Ăна кура (= зато) патши пахасăр пулнă. Зато их царь был жаден.
ум. Орау. Çук (ничтожным) ăсăм-халăмпа: çапла пулĕ, тесе, шутлап (думаю) та хам... Собр. Çынна ăсне-халне (хал'н'э) пĕлмесĕр ан хурла, теççĕ. (Послов.).
(э̆л’ккэн'), великолепный. И. С. Степ. Ĕлккен. Юрк. Çине тăхăннă тумтирĕсене, хамăр чăваш тумĕсене, темĕн тĕрлĕ ĕлккеннисене, ытарма хал çук. Невозможно наглядеться на их одежду, ― на нашу чувашскую одежду, очень красивую (на вид). К.-Кушки. Ĕлккен = аван, великолепный. Юрк. Ун çине апла пит ĕлккен мăрамăртан тунă паметник лартнă. || СПВВ. Ĕлккен тумланас, пышно нарядиться.
(ӧ̌скӧ̌рт, ӧ̌ск'ӧ̌рт), натравливать, науськивать собаку. КС. Ĕскĕрт, травить (= ĕслет). IЬ. Йытта ма ĕскĕртен? IЬ. Ма ĕскĕртен йытта. Что натравливаешь собаку? Сятра. jытта сысназан'а ӧ̌скӧ̌ртсэрэс-хал. Надо натравить собаку на свиней! IЬ. Соккола (кличка собаки) ку сысназан'а ӧ̌скӧ̌ртсэрэс-хал'. Атмал-к. Ĕскерт, травить.
йона, (jуна, jона), грозить. Ст. Чек. Тек юнаса çӳрет, грозит. Пшкрт. Вăл она хэ̆н'ӓмӓ jонат-хал'ы̆. Сёт-к. Йонаса порнать. Таит злобу на кого-нибудь. СПВВ. Юнас, угрожать. Якейк. «Вăл мана йонать (= вăл мана мĕн-те-полин осал тăвасшăн)». Посл. 15,23. Вăл хирĕç тавăрса усал каламан; асапланнă чух та юнаман. Истор. Ăна епле-те-пулин вĕлерес, тесе, йонанă. Ib. Пире иксĕмĕре Василькопа Владимир Мономах юнаççĕ, тет. Сир. 50. Епле арăслан тупăш сыхласа çӳрет, çавăн пек çылăх та усал тăвакана юнаса çӳрет. || Грозить рукою. Сред. Юм. Алăпа йȏнать, пӳрнепе йȏнать. Çĕнтерчĕ 59. Турăш кĕтессине чышкипе юнаса. Сунчел. Ашшĕ ачисене пӳрнипе юнанă пек, вĕсене ырă пултăр тесе, хăратса юнат.
молочная приправа (кислое молоко). Тюрл. Орау. Яшка çине юрма юр-ха. Забели-ка похлебку молоком. IЬ. Яшка çине юрма юр-ха (яшкана уйранпа шурат-ха). Юрк. Юрмапа нăрăç та ярсан, пăрçа салми эй тутлă та техĕмлĕ пулат-çке, çисе тăранма хал çук! Юрмине яраççĕ пăртак уксус тути пек калаттарасшăн. Юрми çук чухне, уксусне те, пăртак шывпа хутăштарса ярса, çиеççĕ. Салма тутипе шӳрпи юрма янă пекех пулат. Изамб. Т. Салма путсан, антарса, юрма (т. е. турăх) юрса, çиеççĕ. А. Турх. Юрма — уйран или турăх в «яшка» (ешке), приправа молочная кладется после варки. IЬ. Юрма юртăм-ха; юрма юрăр. Хурамал. Юрма ярас = яшка çине турăх ярас. Сред. Юм. Йȏрма = торах, который кладут в яшка. Яшка çине йȏрма ярас.
стать слизястым. Хурамал. Шăйăрнă пушăта шывра нумай вырттарсан, лайлакаланса каять, пăяв явма хал çук, алă шăвать (лайлага пушăт). См. нӳлеке.
(мэ̆зҕи), лентяй. Пшкрт: мэ̆зҕи, хытланса ты̆рады̆н хал’ччан анда.
(jы̆мы̆х), ослепляться; болеть (о ломоте). Тюрл. Йăмăхать куç, хĕвел çине пăхтармас (болит). КС. Хĕвел çине пăхсан ― куç йăмăхать. Ib. Пĕр-май хĕрлĕ çине пăхсан, куç йăмăхса каять. См. шар. Ст. Чек. Куçа хупман чухне япала тивсессĕн, куç йăмăхат. Календ. 1904. Куçĕсене иккĕшне те лайăх пăхас пулать: йăмăхмаççĕ-и? А. Турх. Йăмăхас («глаза от света или ветра»). Чув. календ. 1911. Хăш чухне тусанпа е шăрăхпа куç пăсăлать, куçĕ, хĕрелсе кайса, тем тĕрлĕ йăмăхса сурать. Сред. Юм. Паçăр ыраш пĕрчи куçа сирпĕнсе кĕчĕ те, куç хал те йăмăхса тăрать. Давеча в глаз попало ржаное зернышко, и глаз до сих пор болит. Сборн. по мед. Ун пек çĕрте сывă куç та йăмăхать, хĕрелсе каять.
(jэ̆р), след. Альш. Тӳн-тӳрĕ йĕр хывать (против. кукăр-макăр çул тăват“). Прокладывает прямой след. Регули 1285. Йĕрпе топрăм сире. Я нашел вас по следу. Изамб. Т. Ваçлей, йĕрпе кайса, лашине çавăтса килнĕ. Василий пошел по следам своей лошади и привел ее. Ч. К. Ырă ут килет ыткăнса, ырă урхамах йĕрĕпе. N. † Лап-лап çерем лап çерем, лан çеремрен шыв юхат; йĕрне йĕрлес терĕм те, тарăн курăк тĕнĕнче. Хĕрлĕ Урал № 10, 1921. Арăм пырса çитнĕ çĕре Купис Кĕркури патĕнче сурăхсем йĕрĕ те çук. Орау. Вăсам патне йĕр пынă. К ним привели следы (при краже). N. Патша, хĕрĕ йĕрсĕр (бесследно) çетнине пĕлсен, питĕ хуйхăра пуçланă. Ч. П. Хура сăсар тухнă, йĕр тунă (проложила след). Б. Янгильд. Çак пĕчик мулкачă йĕри сăрт çуммипе каят. Следы этого, маленького зайчика идут вдожь горы. || Переносно. Ст. Чек. Пĕрев упăшки вăрă, арăмне те вăрлама вĕрентет: арăмне хăй йĕрнĕ пустарат (заставляет жену следовать своему примеру). Собр. 32°. Усалăн йĕрне ан пус, теççĕ. С. Акă çавах хам йĕре ӳкертĕм! || Линия, черта. Альш. Хĕрĕ-каччи, пĕр йĕре тăрса (встав в одну прямую линию), урама урлă шăнăçаймасан, ик-виç ĕрет пулса, пĕр ĕрет хыçĕнчен тепĕр ĕрет, пыраççĕ (идут в хороводе). N. Шыва чул пăрахрăм та, шыв йĕри-тавра йĕр-йĕр туса картланса кайрĕ. Кинул в воду камень, и в воде образовались круги. || Полоса. Кивĕ-ял. Йĕр — полоса, напр., семян, насыпанных на столе. СТИК. Йĕр-йĕр тăрăх («говорят про полосатую рубашку»). Орау. Çурăмĕ тăршшипех, пĕр ал-лапки сарлакăш, кăвак йĕр анать. По всей спине (на теле) идет синяя полоса шириною е ладонь. Ib. Йĕр-йĕр хĕрлĕ (с тонкими красн. полосами) кĕпе-йĕм. Ib. Тутарсем йĕм(ĕ)сене йĕр-йĕр хĕрлĕ япаларан çĕлеççĕ. Ib. Такăш пушăпа тивернĕ пек, çамки урлах хĕрлĕ йĕр выртать (или: каçать). || Строка (в лапте). Сред. Юм. Çăпатан пĕр йĕр тальчĕ (= татăлчĕ), халех тăпăлса тôхать ак. Одно лыко (у лаптя) износилось, скоро и другие износятся. || Тропа. Юрк. Карташне тăманпала юр тулнă, выльăхсене çӳреме йĕр çук (нет тропочки для скотины). N. Çав вăкăр мăйракипе йĕр турĕ, тет, чĕрни вĕçĕпе çул турĕ, тет. (Такмак). Кĕвĕсем. Анкартисем хыçĕнчен епĕ йĕрсем хыврăм, Раштав тăманĕсем пытарчĕç. Буглульм.? Евчĕ килне йĕр хуçĕ (бык). || Строка (в книге). Белая Гора. † Аттеçĕм ларать-çке сарă тенкелли çинче, илнĕ аллине хăйĕн кĕнекине; пĕр йĕрне вулать, хал те макăрать. || Надрез. Юрк. Касса йĕр тусан, кĕпине çурса илеçсĕ. ||. Б. Олг. Йĕрне çĕтер (у КС. — йĕрне çĕттер), привести в беспорядок. См. йохăн. Основание, причина. Б. Олг. Пăхнă вăл çа теляна (делянку), пĕлнĕ; çа пĕлнĕ йĕрпе, она исе прахрĕ, туат çĕр çитмĕл пилĕк тенкĕ парчĕ. Б. Олг. Мĕн йĕрпе кисе? Зачем пришли?
неизв. сл. в загадке. Салагаево. Виртим, виртим вири-ял, çавăрăнтăм-пăхрăм — хамăр хал. (Хутăр хутăрни). Правописание сомн.; см. вирттĕм.
искажение вм. вăйăма-халăма. Аттик. Ана вăйпа (чит. вăйна) пар, çурлам шăлне пар; киле çитсен, хăйма пар; вăймам-хавăма (siс!) пар, пилĕкĕм-çурăм (siс!) питтине пар. (Моленье, пуçланă анана вырса пĕтерсессĕн). См. вăй-хал.
сила и здоровье. О сохр. здор. 111. Вĕсене вăй-хал кĕрех пырать. || В перев. см. Н. Карм. † Кăçалах та ĕçленĕ пирĕн вăй-хал хăна вĕрле сăй (= сăйĕ) пултăр. А. П. Прокоп. † Çак ĕçленĕ вăй-халсем çак тăвансем умне сăй пултăр.
(вы̆рад’ин), тихо, медленно, долго. Шибач. Вăрах ĕçлет. Тихо работает. Самар. † Килес вăхăтсене инçе ан хур, вăрах пулĕ пире кĕтесси (нам будет казаться, что время идет медленно). О сохр. здор. Хăш-хăш хĕр-арăмсем: яшка тутлă, тутă тытакан пултăр, тесе, аша юрри вăрах вĕретеççĕ (кипятят долго). N. Кĕтекене вăрах. Для ожидающего время идет медленно. N. Кай та, вăрах ан тăр. Иди, но не будь там долго. Сир. 7. Пилсĕр кăмăла («упорное сердце») вăрахах (потихоньку) хурлăх пусса антарĕ. Ау 110. Эпир вăрахах тăмăпăр (пробудем не долго), тет, эсир, хатĕрленерех тăрăр, тет, туй тума, тет. Баран. 63. Тăшмансене кĕтесси вăраха пымаст. Враги не заставили себя долго ждать. Уфим. Вăрах тытрăм (задержал), ямарăм (не посылал), каçарăр мана. Мĕншĕн эпĕ вăрах тытрăм? — мĕншĕн тесен питĕ хĕн пулчĕ, чĕрĕс пĕлсе çитесси (разузнать). Регули 1299. Вăрах сире (вас) кĕтесси польчĕ (sic!). Вăрахрах кай. Ib. 1300. Вăрах полчĕ, не тохимарăм. СПВВ. Вăрах пулмас-халь, не особенно давно. Ib. Пит вăрах асапланнă. Мучился очень долго. N. Вăрах-тӳсĕмлĕ, нумай-ырăлахлă. N. Ку ĕçе тăвасса вăраха ан хăвар (не откладывай). N. Сирĕн çĕр çине вăхăтĕнче ирхи çумăр та, вăрах çумăр (тихий дождь) та çăвать. Ст. Шаймурз. Çав ылттăн çеçкене хăçан куç ӳксе, вăрах хаяр, хĕн хаяр ӳксе тăкăнĕ... (Из наговора). Ib. Мĕшĕн кăсем пит вăрах (долго) çиеççе? тет (он). Ib. Мĕшĕн вăрах тăратăр? Часрах школа вĕренме пырăр, тет. Что вы медлите? Скорее идите учиться в школу. Т. М. Матв. Ĕçкĕре, ватă çынна пысăк черккепе эрех е пысăк куркапа сăра парсан, хăйĕн ĕçсе яма хал çуккине е, ĕçсен, ытла ӳсĕрĕлессине пĕлтерсе, ĕçтерекене çак сăмаха калать: ватă лаша вăраха пыраймаст (долго не протерпит) тет; ĕçтерекенни, тавăрса: ватă лашана шанса кӳлеççĕ, тет.
(вŏрŏ, вы̆ры̆), вор, разбойник. Янш.-Норв. Хĕр вăрри, ворующий девушек. Ч. С. Эпĕ малтан: вăрă килнĕ пулĕ, тесе, шухăшларăм. Я сначала подумал, что пришел вор. Альш. Леш вăрă марринне хăйĕнне вăрласа пĕтереççĕ унăнне (у не вора-то и свое-то разворуют). Т. Григорьева. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ман килте пĕр полянкка (полено) вотă полсан, эп варă полам! Пусть я буду вором (клятва). Микушк. † Хура вăрман витĕр тухнă чух вун-икĕ вăрă тухрĕç вĕлермешкĕн. Орау. Хал, виçĕ пус укçа пулсан, ман вăрă пулас пулат! Пусть я буду вор, если у меня найдёшь грош! (Клятва) Альш. Вăрă пуçлăхĕ, коренной вор. || Воровство. N. Вырăспа майри, вăрă пулса, шулĕкре пурăннă (занимались мошенничеством). Хир-пось. Çын япалине варламан-и? терĕм. — Эсĕ мана хăçан вăрăпала тытрăн (уличил в воровотве)? терĕ. Уфим. Çавăнтан вара епĕ вăрра каймарăм. (Из утенического сочинения; учитель исправил: «кайман». || Воровской. Болезн. грех. Вăрă ĕç, аскăн ĕç тутараççĕ. N. Вăл ĕç ĕçлеме ӳркенсе, усал пурăнăçпа, вăрă пурăнăçпа пурăнакан çын курсан, уншăн пит хуйхăрнă. || Занимающийся воровством. Изамб. Т. Пĕр пит вăрă, усал çын.
(эдэм, эд’эм), человек. Род человеческий. Формы род п. «этеммĕн», дат. п. «этемме» (Альш. и др.), кажется, указывают на былую ф. им. пад. этемĕ: срв. черем. аjдэмы̆. † Пире курайман этемсем хăçан кайĕç масара? N. Вĕсем, этем сăнне çухатса, ват çынна асап кăтартма тытăннă. Альш. Хай этемсем виçшер-тăватшар лав тиеççĕ те тырă, каяççĕ сутма Чĕмпĕре. Кильд. Е тата хамăра, этем ăруне, кам, çуратса, чун панă? Чăн Турă мар-и, ырă тăвансем? Сред. Юм. Этем хăй кôчĕпе сысмĕ ô. Человеку свойственно жить на широкую ногу, выше своих достатков. Сред. Юм. Этем кӳлмен поль, кô лашана! çапла çын лаша кӳлет поль-и? (запряжено не по-людски). Сред. Юм. Этемĕн тем те пôлĕ, пирĕн-çиç çôк ôлă. Сред. Юм. Этемме ним те çитмес ôна. Альш. Э, çаплатăр вĕсем, çаплатăр: питĕ ырă çынсем вĕт: çын пырсан-килсен, этем ăшне кĕменни-кăна, калаçа-калаçа вилеççĕ вара, тет хуçа арăмĕ. Альш. Çийес килмест-и, ĕçес килмест-и? тет. Этем тутă. Çисе ĕçсе тăмас (люди сыты). Ст. Чек. Этем пурăна-киле вакран вака-тухать, тет; тĕнче пĕтес умĕн çынсем пӳрне пек пулĕç, тет. Альш. Этем пурĕ пĕр: вырăс та, тутар та, чăваш та, мăкши те. Альш. Кама курнă, çавăнтан ыйтатăп, — мĕн ыйтнине этем тени калаçать. Шевле. Старйк храса таханлать этем-лаша (человека, заменяющего лошадь) орине. Юрк. Вăл (она) этем мар, есрейлĕ, шуйттан!.. ăна урăх ырă ят çук... Сĕт-к. Çав та этем çа! И он, тоже человек, ведь! N. Çуркунне шыв пит тулнипе этемсене нумайĕшне çул чарăнса тăнипе çула кайма чарăнса тăрать. Ядр. Унтан тарçă тытрăмăр, çортсам лартрăмăр; халь этем, этеме ертĕмĕр. Ядр. Кашкăр этем пек сăмах хушрĕ. Пшкрт. Эй этем, кил-халĕ конта! Ч. П. Пире курайман этемсем. Ч. И. Саманисем явăр, этем усал. БАБ. Ырă Турă çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем тунă. (Из заклинания). Шурăм, № 18. Ĕнтĕ хĕлле пĕтĕм çӳрекен этемех хăй патне кĕртет. Кр. расск. Унтан Турă çĕр тăпри илнĕ те, çав тăпраран этем кĕлетки тунă. БАБ. Çавăнпа та ĕнтĕ ак этемсем тырă пулмасран темĕн пек хăраççĕ. В. Олг. Чистă эс шойттан, этем мар! IЬ. Эс этем мар, эс йытăран та осал, сысна! Орау. Етеммӳ-япалу! Ну, и человек! (говорит про себя самого). N. Икĕ пуçĕнче икĕ этем, вăта çĕрĕнче çĕр этем. (Хӳме). Питуш. Çумăр айĕн кайсассăн, этемрен тохса килес полать (совсем вымочишься и загрязнишься). Ч. С. Тете çапла чĕрĕлсен, этем çапах: керемет тытнă (его), теччĕç (люди все-таки говорили, что его поразила киреметь). N. Этем çинче (среди людей) пуринчен телейлĕ. С. Эй-яй-яй! ыр этем полимăн, ачам! С. Хальхи саманта этем ырă корас çок. Истор. Вырăс çĕрне Авияран этем мурĕ (мор) килнĕ. Альш. Ку Иванăн пĕр шальçи-те çук-чĕ, халь епле этем пăхма хал çук (пышно, великолепно) туса хунă! (построил). БАБ. Çула-ха, епле-май, апла: этем ĕçлесе-туса та пулин хăйне тăранмалăх тупма пулать; хĕле кĕтĕн, çук вара. Ч. С. Юмăçăсем пĕри те: кунтан этем пулас çук, тетчĕç. Чăвйп. Вăл Микка этемме мар, вылăха та пит ăста йăпатма пĕлнĕ. † Саманисем йăвăр, этем усал, эпĕр еменнине кам йĕрес? N. Шуйттан ачи кăна курать та: эй, этем тус, тархашшăн ан пер! тесе, йăлăнма тытăнчĕ, тет. Артюшк. Этем ачи, дитя человека (в противоположность шуйттан ачи). Якей. Этем. Она этем каламалла мар пытарнă. Его похоронили с пышностью. Алекс. Нев. Çав вăхăтрах хĕрне те этем пăхма çук (пышные) хаклă йышши тумсем тумлантарнă. N. Этем пухăнса çитсессĕн, этем чĕлхипе калаçа пуçларĕç, тет. Шурăм. 13. Эсĕ этем-и, этем мар-и? — кала! Вурмандеево. Çавăн чухне пĕтĕм ял кĕрлесе тăрать. Этем чунĕ хĕпĕртет (в праздник). И. Яндоуши. Этем нумай та, çын сахал. Людей много, но мало настоящих. Трхбл. Этемме ӳкнĕ чухне тапта. Эта пословица, продик тованная разочарованием, говорит о том, что сколько бы мы ни делали добра людям, они всегда отплатят нам неблагодарностью, а потому и не заслуживают сочувствия.
быть счастливым. Наслаждаться. Пользоваться. Сĕт-к. Ĕçрĕм — ыр кортăм, хĕр кортăм. БАБ. Сирĕн патăртан ĕнтĕ пăрахсах таратпăр (убегаем): ырă курăр ĕнтĕ. (Слова киреметей, обратившихся в бегство). N. Эпĕр ун патĕнче нумай ырă курнă-çке (часто угощал нас, хорошо принимал и пр.). Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ, исе, ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăча шар кортар. (В более старом варианте, слышанном мною в Курм. у. больше сорока лет назад, говорилось только: «Эпĕр илес хĕрсене ыр çын исе ыр кортăр»). К. С. Çак палуммипе (= пан-улмипе) кам ырă курать-ши? Кто воспользуется и насладится этим яблоком? Пшкрт. Халы̆ вы̆л сэ̆рβэ ыры̆ корачы̆ Очы̆кас сиызэм. Теперь тою землею владеют Оточевцы. О заступл. 14. Хура халăх та патша ĕçкĕ-çикинчен ырă курнă.
(и), вопрос. частица. Иногда энклит.: ли. Ставится после всех частей речи. См. а, е. Рег. 491. Вăл туса-и, пичĕш туса-и кона? Рег. 492. Вăя сана хăва (=сам) пачи кона? Он тебе это сам дал? Рег. 493. Эс пырса-и, вăл пырса-и? Рег. 494. Вăл тури (= турĕ-и) кона (ку портаврине)? Рег. 495. Вăл туса-и? Рег. 487. Шув-и ку? Онни (онăн-и) ку? Сумар-и вăл? Пусăк-и? Букв. 1886. Ĕлĕк хама вăрланă чухнехи аса килмерĕ-и-ха? тесе калать, тет, карчăк. Рег. 1430. Эп кайса пăхам, килте-и, кияте мар-и вăл. Рег. 1432. Кайăпăри, йолăпăри, пĕлместĕп эп халĕ. Рег. 1437. Кили, килми? — Эп онтан итрĕм, килет-и, килмест-и, тесе. Сред. Юм. Эп пĕлмесп-и? Я не знаю ли? Ст. Чек. Эс-и ку? 1. Неужели это ты? 2. Это ты? IЬ. Эсĕ-ччи унта? Разве там был ты. Беседа чув. 13. Те кам та пулсан çилентернĕ сана, е арăмупа вăрçнă-и эсĕ? Орау. Пулăшăн-и? (Юрк. Пулăшăн-а?). Поможешь-ли? Чебокс. Атте, вăрмана кăмпа пуçтарма каям-и? — Кай, ачам (позволение). Ч. С. Эпир, ана çине çитсе, вуншар кĕпте выртăмăр-и, выраймарăмăр-и — хĕвел анăçĕ енчен хуп-хура çумăр, хăрушă аслати авăтса, киле пуçларĕ. N. Улпучĕ тухрĕ, тетте: мĕн пăхатăн чăваш? тесе каларĕ, тет. Лешĕ: пăрçа пит аван санăн, Ваше Высокородие; çавна пăхмастăп-и-ха эпĕ? (вот я на него и смотрю) тесе каларĕ, тет. || Или — или; ли — ли; то-то. Юрк. Вир кĕрпинчен-и, хура-тул кĕрпинчен-и, пăри кĕрпинчен-и, чăваш арамĕсем пăтă пĕçерсен, çисе тăранма хал çук. Елш. Пирĕн ялтан Куславккана çич çухрăм-и, тăххăр-и хисеплеççĕ. Рег. 1431. Паян-и, ыран-и полĕ (хатĕр). Орау. Николай Иванович! Эпĕ килтĕм те, сире вăратса кĕрес мар, терĕм; халь N. патне-и, ай мăнастире-и каяп-ха. Петĕр. Рег. 1435. Паян поли (= полĕ-и) хатьăр, ыран поли хатьăр. Рег. 1434. Сотăп-и, хам пусăп-и (сотăпри, хамăр пусăпри). Рег. 1436. Вăл хорт картинче поли, ойра поли. С. Йор полĕ-и, çомăр полĕ-и, полатех паян. С. Ларать-и, тăрать-и, выртать-и, пĕре те тӳр (спокойно) тăма пĕлмеç. Ку ачан пĕре те тирпейĕ (порядка) çок: макрать-и, колать-и; вăрçать-и. Орау. Хуннĕмсем янă пуль-и (= либо), пĕр-кун пĕр уччиттĕл килсе карĕ, укçа ярас терĕ, — çав янă пуль-и. Сборн. Пăвăрлă лаши сĕлĕ çимест. Çийĕчи та, çимĕчи, пури тĕпĕ яка пулĕ. Исх. ХХI, 31. Ывăлне сĕксе вĕлерет-и, хĕрне сĕксе вĕлерет-и (сына ли забодает, дочь ли забодает), ăна çав закон тăрăхах тумалла. || В особом значении. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 146 след. Т. VII. Тархасшăн патакма пăрахса хăварсам-и. Собр. 253. Ачам, сана мĕн парам-ши? Виçĕ ял çинчи сарă каччă сана халал, ай, пултăр-и. Тимерс. † Атьăр, каятпăр-и, каятпăр-и, кĕмĕлтен те кĕпер саратпăр-и? † Пиллĕрсем-и, атте, пиллĕр, анне. Шелепи с. I, 15. Ыр вут ама, вут амăш, ху вутна ху чарсам-и! Ырă турă Пӳлĕхçĕ, пĕр ху анчах çăлсам-и! || Иногда — без вопросительной интонации. Çур-çĕре çитейĕпĕр-и. Не знаю, доедем-ли к полуночи. Якейк. Эп вăйлă полам-и, сана ним вырăнне те хорас çок! Ах, если-бы я был сильным, я бы тебя ни во что не ставил! || Кажется; как будто. Орау. Эс çапла каламарăн-и? Кажется, ты сказал так? || Выражает неуверенность, незнание. Орау. Шр мă-ăнтăр учительница пурччĕ те, каять-и-ха, каймаст-и, мур (не знаю, уйдет-ли с места, или нет). N. Тепĕр писмине карточкапа пĕрле ярса поли. Не знаю, удастся-ли послать следующее письмо с карточкой. || Поди как. Сред. Юм. Эрне çукаланать-и. Поди как, чай, теперь лакомится. Эрне тĕпĕртетеççи иккĕш. Ерехетленсе ларать-и. Поди, чай, как довольствуется (наслаждается). || Авось. Орау. Кай-ха, пами (т.-е. авось даст). IЬ. Кăçал юр хулăм ӳкрĕ, çула хирте турă пами (авось не даст-ли бог урожая). || Орау. Сысса хурам! На... ть мне! IЬ. Сысса хурам-и! Вот еще!... на...! Оба выраженил означают нежелание сделать что-либо. || IЬ. Çĕр çăггăр-и! — Мур çитăр-и! — Сысса хăварам-и! Все эти выражевия означают: «а чорт мне с ним!», «ну его к чорту!» и пр.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
сущ.сред. (син. слабость)
вăйсăрлăх, хевтесĕрлĕх, халсăрлăх, вăй-хал çукки; старческое бессилие ватă çын халсăрлăхĕ
сущ.жен.
ăс, ăс-хал, ăслăх; народная мудрость халăх ăс-халĕ
сущ.жен.
1. ĕç, ĕçлев, ĕç-хĕл; ĕçлени; физическая работа вăй-хал ĕçлевĕ; полевые работы уй-хир ĕçĕсем; остаться без работы ĕçсĕр тăрса юл
2. (син. произведение) ĕç, хайлав; работы художника художник хайлавĕсем
сущ.жен.
вăй, хал, хăват, вăй-хăват; сила мышц мышцăсен вайĕ; сила ветра çил хăвачĕ; лишиться сил халтан кай; творческие силы народа халăхăн пултару вăй-хăвачĕ ♦ закон вступил в силу саккун вăя кĕнĕ; вооружённые силы страны çĕршывăн хĕç-пăшаллă вăйĕсем; изо всех сил пĕтĕм вăйран; от силы чи нумаййи, нумай пулсан; по силам вăй çемми; через силу аран-аран
сущ.сред.
1. тăрăм, лару-тăру; состояние погоды çанталăк тăрăмĕ, мĕнле çанталăк тăни
2. (син. самочувствие) сывлăх, хал; состояние больного улучшилось чирлĕ çын сывлăхĕ лайăхланчĕ
3. (син. имущество) пурлăх, пуянлăх, тупра, мул; накопить состояние мул пух ♦ он в состоянии сделать это вăл куна тума пултарать
сущ.муж.
1. (син. работа) ĕç, ĕçлев; ĕçлени; физический труд вăй-хал ĕçĕ; право на труд ĕçлев прави
2. (син. произведение) ĕç, хайлав; научный труд ăслăлăх хайлавĕ
прил., физически нареч.
1. физика -ĕ; физические законы физика саккунĕсем
2. (син. телесный, ант. умственный) ӳт-пӳ -ĕ; пӳ-си -ĕ; вăй-хал -ĕ; физический труд вай-хал ĕçлевĕ; он физически очень крепок унăн ӳт-пĕвĕ питĕ вăйлă
прил.
1. (ант. белый) хура; чёрный хлеб хура çăкăр; чёрное от загара тело хĕвелпе пиçнĕ кĕре ӳт
3. (син. мрачный, горестный, безотрадный) хуйхăллă, йывăр; чёрные дни йывăр кунсем; чёрные мысли хуйхăллă шухăшсем ♦ чёрная баня хура мунча (мăрьесĕрри); сделать чёрное дело тискер ĕç ту; чёрный ход хыçалти алăк (çуртăн); чёрная работа хура ĕç, вăй-хал ĕçĕ; чёрная неблагодарность пархатарсăр пулни, ырра хакламанни; держать на чёрный день сых ятне тыт (сăм., укçа)
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
сиплӗ, вӑй-хал паракан (сывлӑш).
2. ж. мн. нет вӑй, хӑват, хал, вӑй-хал, хевте, тинке; мочи нет вӑй-хал ҫук, хал ҫук; крикнуть что есть мочи, изо всей мочи мӗнпур вӑйпа, чун хавалӗпе кӑшкӑрса яр.
хал ҫукки, вӑй ҫукки, халсӑрланни, чирлекелени.
ӗҫ; физическая работа вӑй-хал ӗҫӗ; ручная работа ал ӗҫӗ; умственная работа ӑстӑн ӗҫӗ; литературная работа литература ӗҫӗ; общественная работа общество ӗҫӗ.
1. ваннӑ (чашӑк); ҫӗмӗрӗлнӗ, ҫӗмрӗк; 2. хуҫӑлнӑ (ӗмӗт), халсӑр; чувствую себя совсем разбитым ытла вӑйсӑрланса ҫитрӗм, пӗр (ним) хал ҫук.
ж. мн. нет вӑй-хал ҫукки, вӑй-халсӑрлах, хавшаклӑх.
вӑй, хал, вӑй-хал, хӑват, хевте; сила и здоровье вӑй-хал; рабочая сила ӗҫ вӑйĕ; производительные силы производство вӑйӗсем; силы природы ҫутҫанталӑк вӑйӗсем; сила слова сӑмах вăйĕ; войти в силу вӑя кĕр; я сам своими силами хам ӑссӑн, хам тĕллĕн; лишиться силы, выбиться из сил вӑйран тайӑлма, халтан ӳкме (кайма), халсӑрланма; по силам, по мере сил вӑй ҫитнӗ таран, вӑй çеммĕн; упадок сил халсӑрлӑх, халтан кайни (ӳкни); в силу этого ҫакӑн пирки, ҫакна пула.
1. ĕç, ĕçлев, ĕçлени; физический труд вăй-хал ĕçĕ; ал-ура ĕçĕ; умственный труд ăс-хакăл ĕçĕ, пуçпа ĕçлени; производительность труда ĕç тухăçлăхĕ; от каждого по его способностям, каждому по его труду кашнинчен унăн пултарулăхне кура, кашнине унăн ĕçне кура; 2. тăрăшни, аран-аран туса çитерни; с трудом аран çеç; 3. ĕç; научные труды наука ĕçĕсем.
ж. 1. йывăрлăх, пусмăр, чăрмав, хĕнлĕх; 2. мн. нет ĕшенни, халран кайни, вăй-хал пĕтсе çитни.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
с. 1. вăйсăрлăх, халсăрлăх, вăй-хал (е хăват) çукки; 2. перен. пултарайманни, май çукки, май килменни.
с.: житьё-бытьё разг. пурнăç, хал, пурнăç-курнăç.
ж. 1. (граница) чикĕ; на грани лесов и степей вăрманпа çеçенхир чиккинче; 2. (то, что отделяет одно от другого) чикĕ, хушă, уйрăмлăх; стирание граней между умственным и физическим трудом ăстăн ĕçĕпе вăй-хал ĕçе хушшинчи уйрăмлăх чакса пыни; находиться на грани жизни и смерти вилес патне çит; 3. мат. аяк, ен; у куба шесть граней куб ултă енлĕ.
несов. кого-что чĕрт; сыват, вăй-хал пар, вăй-хал хуш; çĕклентер; весна живит его çуркунне ăна вăй-хал хушать.
сов. 1. (приехать, побывать мимоездом) кĕр, кĕрсе тух, чарăнса тăр (çула май); заехать к знакомым пĕлĕшсем патне кĕрсе тух; заехать за детьми ачасене илме кĕр; 2. (уехать далеко) пырса тух (е кĕр, çит); заехать в лесную чащобу вăрман чăтлăхне пырса кĕр; 3. (попасть) кĕрсе кай; заехать в канаву канава кĕрсе кай; 4. (подъехать сбоку) çаврăнса кĕр (е пыр, тух); заехать со стороны леса вăрман енчен çаврăнса пыр; 5. (свернуть, скрыться за чем-л.) пăрăнса кĕр, кĕрсе кай (е су хал); заехать за горы тусем хыçне кĕрсе кай; заехать за дом çурт хыçне пăрăнса кĕр.
м. лимон; ◇ выжатый лимон вăй-хал пĕтнĕ çын.
ж. прост. вăй, хал; так устал, что мочи нет ывăннипе халтанах кайрăм; бежать во всю мочь пĕтĕм вăйран чуп.
вое. (скопиться) пухăн, пуçтарăн, каплан, тул; набралось много народу халăх нумай пухăнчĕ; ◇ набраться сил вăй (е хал) ил, халлан; набраться смелости хăюлăх çитер; с кем поведёшься, от того и наберёшься посл. юлташу мĕнле, ху та çавăн пек; кампа çӳретĕн, çавăн пек пулатăн.
хавал, хал, кăмăл, кăмăл туртăмĕ; рабочее настроение ĕçлес хавал; нет настроения кăмăл çук, чун туртмасть; хорошее настроение лайăх кăмăл; поднимать настроение хавхалантар; ◇ быть не в настроении кăмăлсăр пул; человек настроения кăмăлне час улăштаракан çын.
парен, в знач. сказ, кому, разг. май çук, хал çук, чăтма (е тӳсме) çук, чăтмалла (е тӳсмелле) мар; мне уже невмоготу ждать эпĕ тек кĕтме пултараймастăп.
нареч. в знач. сказ, кому, разг. чăтма (е тӳсме) çук, чăтмалла (е тӳсмелле) мар, ытла йывăр, хал çитмест; мне было невтерпёж мана ытла йывăрччĕ.
ж. разг. чир-чĕр, амак, хал (е хевте) çукки.
сов. 1. что уçăлтар, тасат; освежить воздух сывлăша тасат; 2. кого (восстановить силы) хал (е вăй) кĕрт, чĕрт; купание освежило его шыва кĕни ăна вăй кĕртрĕ; 3. что (обновить) çĕнет, çутат; освежить костюм тумтире çĕнет; освежить краски в картине картина сăрне çĕнет; 4. что (восстановить в памяти) аса ил (е килтер).
сов. 1. кого-что çирĕплет, тĕреклет; подкрепить стену подпоркой стенана тĕкĕле; 2. кого (придать силы, бодрости) вăй-хал кĕрт (е хуш); еда нас подкрепила апат çини пире вăй хушрĕ; 3. что, перен. çирĕплет; подкрепить слово делом сăмаха ĕçпе çирĕплет.
сов. çи, вăй-хал (е вăй) ил; подкрепиться перед дорогой çула тухас умĕн çи.
с. 1. тăнă (е йышăннă) вырăн, вырăн, ăçта пулни (е тăни); положение Луны относительно Солнца Хĕвеле кура Уйăх ăçта тăни; придать вертикальное положение тӳрĕ тăрат; 2. (поза) тăни, тытни, пулни, ларни-тăни; в лежачем положении выртса; положение рук, ног ал-урана епле тытни; 3. (место человека в обществе) вырăн, пĕлтерĕш; социальное положение обществăри вырăн; служебное положение службăри вырăн; в его положении ун вырăнĕнче; 4. (состояние, обстоятельства) хал, лару-тăру; попасть в затруднительное положение нушана лек, хĕсĕнсе çит; безвыходное положение май çукки; материальное положение пурлăх-юрлăх; оставить в тяжёлом положении йывăра хăвар; 5. (обстановка) лару-тăру, самана; международное положение тĕнчери лару-тăру; 6. (режим, распорядок) йĕрке; военное положение вăрçă йĕрки; 7. (свод правил) положени, йĕрке; общие положения пĕтĕмĕшле йĕркесем; положение о выборах суйлав положенийĕ; 8. (тезис) шухăш, тĕп шухăш; положения диалектического материализма диалектика материализмĕн тĕп шухăшĕсем; ◇ хозяин положения хуçа; в (интересном) положении çире пур, хырăмлă, пĕтĕ.
ж. 1. в разн. знач. ĕç, ĕçлени; физическая работа вăй-хал ĕçĕ; научная работа наука ĕçĕ; письменная работа çыру ĕçĕ; работа двигателя двигатель ĕçлени; приступить к работе ĕçе тытăн; поступить на работу ĕçе кĕр; 2. мн. работы ĕçсем; строительные работы строительство ĕçĕсем; сельскохозяйственные работы ял-хуçалăх ĕçĕсем; ◇ взять кого-л. в работу кама та пулин алла ил; уйти с головой вăл ĕçе чун-чĕререн юрат (е парăн).
с. хал туйăмĕ, харпăр хăйне (епле) туйни.
с. по гл. сблизить(ся); сближение умственного и физического труда ăстăн ĕçĕпе вăй-хал ĕçе çывхарни.
ж. 1. (физическая энергия) вăй, вăй-хал, тăтăрха; лишиться сил халтан кай; набраться сил вăй ил; 2. физ. тех. вăй; центробежная сила аяккалла туртакан вăй; 3. (правомочность) вай; сила закона закон вайĕ; потерять силу вăйне çухат; войти в силу вăя кĕр; 4. (власть, авторитет) вăй, хăват; сила коллектива коллектив вăйĕ; 5. (интенсивность, напряжённость) вăй, хăват; сила звука сасă вăйĕ; сила гнева çилĕ хăвачĕ; 6. (источник деятельности) вай; сверхъестественная сила асамлă вăй; силы природы çутçанталăк вăйĕсем; 7. чаще мн. силы (общественная группа) вăй, вăйсем; революционные силы революци вăйĕсем; 8. мн. силы (войска) вăйсем; вооружённые силы хĕçпăшаллă вăйсем; ◇ под силу шăл çемми, ал майĕ; в силу чего-л. пирки; от силы нумай пулсан, нумайран та; по мере сил вай (е май) пур таран; через силу ытлашши, вăйран ытла; с силой пĕтĕм вăйран; пробовать силы в чём-л. тытăнса пăх, вăя виçсе пăх; что есть силы мĕнпур вăйран; быть в силе; 1) тĕрĕс-тĕкел (е ырă-сывă) пул; 2) (иметь власть, влияние), пуç пулса тăр, пуçлăхра лар; силою в (или до) ⸗лă [⸗лĕ]; отряд силою в сто человек çĕр çынлă отряд.
прил. вăй ⸗ĕ [⸗и], вăй-хал ⸗ĕ [⸗и]; силовый приём вăй меслечĕ; силовая линия электричество линийĕ.
с. 1. (положение) хал, мĕнлелĕх, мĕнле пулни, мĕнли, лару-тăру; состояние здоровья сывлăх мĕнле пулни; финансовое состояние финанс тĕлĕшĕнчен мĕнле пулни; экономическое состояние страны çĕршыв экономикинчи лару-тăру; 2. (самочувствие): состояние опьянения ӳсĕр; восторженное состояние саванăçлă; 3. физ. (вид, характер) халлĕн, тĕллĕн, тĕс; жидкое состояние шĕвĕ халлĕн, шĕвек; 4. (имущество) пурлăх, тупра; иметь состояние пурлăхлă пул, пурлăх тыт; 5. (наличие) тăни, пулни, шутланни; по состоянию на первое января январей пĕрремĕшĕ тĕлне пулнипе шутласан; ◇ быть в состоянии пултар, хевте çитер.
м. статус, лару-тăру, хал; дипломатический статус дипломати тĕлĕшĕнчи лару-тăру.
м. 1. ĕç, ĕçлев, ĕçлени; орудия труда ĕç хатĕрĕсем; умственный труд ăс-хакăл ĕçĕ; физический труд вăй-хал ĕçĕ; производительность труда ĕç тухăçлăхĕ; 2. (усилие) тăрăшни, вăй хуни; он с трудом поднял ящик вăл ещĕке аран-аран çĕклерĕ; подняться с трудом аран-аран тăр; без труда вăй хумасăр, çăмăллăнах; 3. (произведение) ĕç; научный труд наука ĕçĕ; печатный труд пичетленĕ ĕç; труды института истории истори институчĕн ĕçĕсем; ◇ египетский труд тертлĕ ĕç; люди труда ĕççыннисем.
ж. 1. (бремя, гнёт) хĕнлĕх, йывăрлăх, терт, асап, чăрмав; 2. (изнеможение) ĕшенни, халран кайни, ывăнни, вăй-хал пĕтни; чувствовать тягость ĕшеннине туй; ◇ быть в тягость кому-л. чăрмантар, кансĕрле.
с. по гл. угаснуть; угасание сил вăй-хал чакни.
прил. 1. физика ⸗ĕ [⸗и], физикăлла; физические теории физика теорийĕсем; физические свойства почвы тăпран физикăлла паллисем; 2. (телесный) ӳт-пӳри, çан-çурăмри, çири; физический изъян çири кăлтăк; физический труд вăй-хал ĕçĕ; ◇ физическая география физикăлла географи; физическая химия физикăлла хими.
м. 1. (цветок) чечек, çеçке; живые цветы чĕрĕ чечек; 2. перен. (лучшая часть чего-л.) чи лайăххи, чи лайăх пайĕ; цвет общества обществăн чи лайăх пайĕ; 3. (период цветения) чечек вăхăчĕ, чечекленнĕ вăхăт; яблони в цвету улмуççи чечеке ларнă; ◇ дать цвет чечеке лар; в (во) цвете лет (или сил) вăй-хал тапса тăнă чух; срывать цветы удовольствия хăймине пуçтарса çӳре.
Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)
, физкультура вăй-хал культури, физкультура; заниматься физкультурой физкультурăна хутшăн
Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки
[voj]
forto, povo
ал-ура вăйĕ — fizika forto
вăй çитнĕ таран — laŭeblo, laŭ fortoj
вăй пухса илсе малалла кайрăмăр — post kunmeti la fortojn ni iris plu
саккун вăйа кĕчĕ — la leĝo ekhabis povon
куç вăйĕ — vidkapablo
лаша вăйĕ — ĉevala povo
вăй патăр! — bonan laboron! (saluto al laborantaj homoj)
вăй-хăват — forto, energio, povo
вăй-хавал — spiritforto, entuziasmo, vivenergio
вăй-хал — forto kaj sano, vivenergio
вăйлă — forta, fortika
ĕнер ирпе вăйлă çумăр çуса иртрĕ — hieraŭ matene pluvegis
вăйлан — fortiĝi
вăйлат — fortigi
вĕсем пире вăйпа сĕтел хушшине лартрĕç — ili nin altabligis perforte, ili nin sidigis ĉe la tablon
вăйсăр — senforta, malforta
вăйсăрлан — malfortigi
вăйсăррăн — senforte, malforte, senpove, apenaŭ
вăйăм — iflluo, aŭtoritato, efiko
вăл вăйăмне çухатнă — li perdis la aŭtoritaton
[eŝj]
laboro, labora, afero
эп(ĕ) ĕçе кайрăм — mi iris al labor(ej)o
мĕнле ĕçсем? — kiel vi fartas? kiel statas la aferoj?
ал ĕçĕ — manlaboro
manfarado
ăс-хакăл ĕçĕ — mensa laboro
вăй-хал ĕçĕ — fizika laboro
ăслăлăх ĕçĕ — scienca laboro
пултарулăх ĕçĕ — krea laboro
ĕç вăйĕ — laborforto
ĕç вырăнĕ — laborloko
ĕç кĕнеки — laborlibreto
ĕç килĕшĕвĕ — labora interkonsento
ĕç кунĕ — labortago
ĕç укçи — laborpago
ĕç хавалĕ — labora entuziasmo, elano
ĕç хатĕрĕсем — laboraj instrumentoj
laborilaro
ĕçе выр(ă)наçтар — helpi laborposteniĝi, havigi laboron
ĕç шыра — serĉi laboron
ĕçе ил — dungi
ĕçе кĕр —(ek) havi laboron, (ek)havi postenon
ĕçе тух — eklabori, veni labori
ĕçрен кăлар — maldungi, eksigi de la ofico
ĕç çырăвĕ — laborletero
çар ĕçĕ — militservo
ĕç-хĕл — verbo
ĕçле — labori
эп(ĕ) ĕçлеме хатĕр — mi pretas labori
ĕçлĕ тĕл пулу — labora kunveno
ĕçлев — labooro, laboora
ĕçлеве сыхлани — laborprotekto
ĕçлевçĕ — laboristo, oficisto
ĕçчен — laborema
ĕçсĕр — senlabora
ĕçсĕрлĕх — senlaboreco
ĕçсĕрлен — mallabori
ĕçтеш — kolego, samlaborulo
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
1. «сила», «здоровье», «бодрость»; «душевное состояние»; хал çук «мочи нет»; тефс. ХII-XIII вв. hал «положение», «состояние»; тат., башк. хәл, уйг., азерб., тур. hал, узб. хол, кирг. ал, казах., әл, хал, кумык. гьал «сила», «мощь»; «положение», «состояние»; казах., хал жок «мочи нет»; кумык. галдан тай «обессилеть». Заимствовано из граб.: «положение», «состояние»; «обстоятельство», «случай».
1. «оставаться»; 2. «отставать»; юлашки 1. «остаток»; «остатки»; 2. «последний»; тефс. ХII-XIII вв., уйг., кирг., казах., к. калп., ног., тур., тат., башк. кал, узб. кол, азерб., туркм. гал, хак. хал, якут. хаал «оставаться»; ср. тур. йал «остатки корма, даваемого животным»; й ~ к, у ~ а.
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Вăй [вăй-хал, хал] пар придавать / придать силу кому-чему.
Çтаппан татса хуравлани Макçăма та вăй пачĕ. Н. Мранькка. Ем-ешĕл чăрăшсем, хырсем, çап-çутă Атăл хумĕсем чун-чĕрене вăй-хал параççĕ. В. Алентей. Халăх чунне туйса тăма пире Çак çĕр, çак шыв ĕмĕрлĕх хал панă. Ю. Семенов.
Вăй [вăй-хал] хур прилагать / приложить силы к чему, для чего, какие, направлять / направить усилия какие, кого, чьи, на что.
Савăнăç, çĕнтерӳ хăй тĕллĕн килмест иккен. Уншăн вăй хумалла, кĕрешмелле, нумай тертленмелле. В. Алентей. Ырнине манса кайса ĕçлетĕн кунĕн-çĕрĕн вăйна-хална хурса. П. Васильев.
Вăйран [халтан (хал-ран)] кай выбиваться / выбиться из сил.
Тăвăнса çитнĕ ăшчиккине уçăлтарас тесе, вăйран кайса çулчĕ Илюш, анчах лăпланма пултараймарĕ. А. Артемьев. Темиçе эрне выçлă-тутлă пурăнса халтан кайнăскерсен тӳрĕ хăпарма вăй çитмерĕ. К. Турхан. Çурхи ака хĕрӳллĕ вăхăт мар-и? — Этем хирте ĕçлет халран кайса. Я. Ухсай.
Вăй-хал пар. См. вăй пар
Вăй-хал хур. См. вăй хур
Йĕп çăртинчен [çăрти витĕр] тух пытаться / попытаться сделать что-либо невероятно трудное, невозможное.
Кĕрем-и вута, шыва чăмам-и, Çунмастăп эп, путмастăп эп. Тăван аннеçĕмшĕн пулсан-и — Йĕп çăртинчен тухатăп эп. В. Бараев. Иван Яковлевичăн, чăваш ачисем валли шкулсем тăвас тесен, йĕп çăрти витĕр тухмалла тенĕ пекех, чылай вăй-хал хумалла пулнă. И. Кузнецов.
Сăн ил становиться / стать красивым. Сурăм шывĕ ăсла пек, Чун-чĕрешĕн эмел пек, Çусан пит-куç сăн илет, Вĕсен вăй-хал çĕкленет. А. Галкин.
Çăкăр çитер кормить кого-что.
Колхозра Борис тракторист Çăкăр çитерет яла. А. Афанасьев. Урине пĕç тĕпĕнченех татнă çын мĕн тума пултартăр-ха? Ватă ашшĕ-амăшне пулăшма, çăкăр çитерме хал çитĕ-и унăн? В. Алентей.
Хал ил набираться / набраться сил, подкрепляться / подкрепиться.
Анчах хăш каçсерен Сив тăм ӳкет иккен. Кăштах хал иличчен Упрасчĕ чечеке. Ю. Скворцов.
Хал пар. См. вăй пар
Хал (хала) яр 1. утомлять / утомить кого-что, изнурять / изнурить кого-что. 2. утомляться / утомиться, уставать / устать, обессилевать / обессилеть, изнуряться / изнуриться.
1. Пĕр сасăллă шăнкăрав хала ярать сассипе. 2. Аслă çĕр, паттăрсен çĕрĕ-шывĕ! Юн тăкса хал яран война: Выртса кан! — тет вăл, чунăмçăм, ывăлăм! А. Ĕçхĕл.
Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ
ç.с. Тĕрлĕ йывăрăшсемпе вăй-хал хăнăхтарăвĕсем туса мускулсене тĕреклетмелли, хул-çурăма патварлăх кӳмелли ăсталăх; культуризм. Бодибилдинг енĕпе республикăн уçă чемпионачĕ иртрĕ. ÇХ, 6.10.1997, 2 с. Бодибилдинг асамлăхĕ юлашки вăхăтра Чăваш ен çамрăкĕсене те тыткăнларĕ. ÇХ, 9.10.1998, 12 с. Эпĕ бодибилдингпа аппаланмастăп пулин те, хул-çурăм питĕ тĕреклĕ. ÇХ, 1998, 52 /, 4 с. — ЧР Бодибилдинг федерацийĕ (Х-р, 18.09.2001, 2 с.); бодибилдинг президенчĕ (Х-р, 18.06.2002, 4 с.).
ç.с. Этеме вăхăтлăха вăй-хал кӳрекен, хăват паракан (спортсмена кăтартăвĕсене ӳстерме пулăшакан) им-çам. Çынсем каланă тăрăх, допингпа мышцăсене ӳстерме пулать иккен. Организма сиен кӳмест-ши çакă. ÇХ, 10.04.1998, 6 с. Ун сăмахĕсем маншăн допинг пекех пулса тăчĕç. ÇХ, 1999, 11 /, 12 с. Олимпиадăра допингпа усă курнăшăн 1968 çулта пĕрремĕш хут спортсменсен ăмăртăва хутшăнмалли правине туртса илнĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 2 с. — допинг-тĕрĕслев (ÇХ, 1999, 11 /, 12 с.); допинг пăтăрмахĕ (ÇХ, 2001, 34 /, 4 с.; Х-р, 21.09.2001, 2 с.).
ç.п. е чĂваш кĔрешĔвĔ, ç.я. Чăваш халă-хĕн вăй-хал виçмелли, тытăçмалли мелĕсене тĕпе хуракан тупăшу (туп.) ăсталăхĕ; наци спорчĕн тĕсĕ. Чăваш кĕрешĕвне шкулта вĕренмелле [Пуçелĕк]. Х-р, 25.02.1997, 4 с. Çĕнĕ Шупашкарта «кĕрешӳ» чăваш наци спорчĕ вăй илсе те аталанса пырать. Т-ш, 1998, 8 /, 10 с. Чăваш халăх кĕрешĕвĕн регионти «Кĕрешӳ» фе-дерацийĕ. А-у, 2001, 1 /, 2 с. Паян Çĕнĕ Шупашкар спорт комп-лексĕнче чăваш кĕрешĕвĕн ăмăртăвĕ иртет. Х-р, 25.04.2002, 3 с.
Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ
яз. и. м. Иревли, Б. Олг. (Ашм. Сл. VI, 42); тат. м. и. Калморза (Сат. ТИС, 102). Первый компонент кал восходит к арабо-персидскому хал "родинка, родимое пятнышко" (Гаф. ПРС 1, 278).
Çавăн пекех пăхăр:
ăс-тăнлă этем ăс-хавал ăс-хак ăс-хакăл « ăс-хал » ăс-хапăл ăсă ăсçутавçă ăсçутатуçă ăсаăс-хал
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
