Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

сăнчăр

(сы̆нζ’ы̆р, сы̆нџ̌ы̆р), цепь. N. Лашасем те сăнчăрта тăраççĕ, тет. И лошади там на цепях привязаны. ЙФН. † Ула йăтă сăнчăрта, вĕрет кĕлет айĕнче. Ст. Шаймурз. † Çӳлĕ тусем çинче çулĕ кĕлет, сăнчăр ярса сăнчăр çитес çук. N. † Çӳлĕ тусем çинче çулĕ кĕлет, сăнчăр ярса сăнчăр çитмерĕ. Микушк. Унта сăнчăрпа тăракан упа пулнă. N. Йытă сăнчăрта тăрат. Изамб. Т. Эпир ăна сăнчăрпа тытаттăмăр (собаку держали на цепи). || Кандалы. N. Сăнчăрта асапланса лар.

сăнчăрла

(-џ̌ы̆р-), на подобие цепи. Собр. Умĕ улпутла, хыçĕ сăнчăрла. (Хушпу).

çăкăр

(с’ŏгŏр), грязь. Курм. Шумерля. Çăкăр, грязь в болоте. Хорачка. Шу хĕринче вырăн çăкăр (с’ŏҕŏр), пымалла мар. Пшкрт: с’ы̆ҕы̆р ар (= авăр), с’ы̆ҕы̆р выры̆н, глубокое место.

çăр

(с’ŏр, с’ы̆р), месить. Аттик. Тата çупа çăрса, виçĕ пашалу, пăтă пиçеччĕн пĕçерсе хурать. Орау. Чуста (пресное тесто для лепешек, а кислое — кăвас) çăрмалла-ха ман. N. Асанне кăмака хутрĕ, анне кукăльлăхсем (на пирог) çăрчĕ. Юрк. Çĕркĕ (накануне) çăрса лартнă чустасенчен çатма çимĕçĕсем пĕçерме тытăнаççĕ. || „Месить“ (грязь). Ст. Чек. Ку пылчăка çăрса кайма, как (итти) в такую грязь. Слеп. Лаша лапра (грязь) çăрса çӳрет (или: лапра çăрăлтарса çӳрет). || Есть. Чăв. й. пур. З2°. Ĕнтĕ пирĕн çăрмалли пулчĕ, тата сыпмалли епле тăвар. || Dersere, futuere. Орау. Тĕрмешсен-тĕрмешсен (повозившись, сum puella), тытăнчĕ çăрма.

çĕрмн

(с’ы̆р_ми), картофель. См. çĕрулми. Ст. Чек.

тавçăр

(-з’ы̆р), то же, что тавçар. V.S. N. Ку сăмахсенчен тавçăрса илсен, çав вăхăтра...

хатьăр

(хад’ы̆р), то же что хатĕр. Б. Олг. Хатьăр, прибор. Ib. Хатьăрсам (сбруя) лайăх.

хăнчăр

(хы̆нζы̆р), косоглазый. НИП. Сред. Юм. Хăнчăр, косой. СПВВ. ЕС. Хăнчăр, хĕсĕк куçлă çын, унăн куç шăрçине ĕрешмен карти пек яла карнă. СПВВ. АС. Хăнчăр, куçран вăйсăр, е юхан çын. || СПВВ. ТМ. Хăнчăр чакăр тениех пулат. || СПВВ. Х. Хăнчăр çын, жадный, не такой, как следует. || Трахома. А. Турх.

Котьтăркасси

(чит. кот'ы̆р-), назв. дер. Чебокс. р.

кучăр

(куџ̌ы̆р), кучер. Сред. Юм., Янтик.

кочăр

(коџ̌ы̆р), подр. скрипу саней. N. Кочăр, кочăр! туса пырать (çона, во время «сăхă çол»).

кочăртаттар

(коџ̌ы̆р-, кочы̆р-), скрипеть. См. кăчака. Пшкрт. Мĕн онта хапкая коч(ч)ăртаттарса тăратăн (скрипишь воротами)? N. Хытă шăнтсан, çăпатана çиет — кочăртаттарать.

кăтьăр

(кы̆д'ы̆р) серьги у девиц (çаврашка, из проволоки). Хорачка.

кăтьăр-катьăр

(кы̆д'ы̆р к̚ад'ы̆р), немножко, редко. Орау. Кăтьăр-катьăр анчах шăтнă (о растениях). Ib. Пĕр тĕрли, кăтьăр-катьăр, чăркуççи çӳллĕш пулнă, тепĕр тĕрли анчах хунаса хăпарать. Одни стебли, изредка, выросли высокие, а другие еще только подрастают. (О хлебе, половина которого посохла и отросла снова). КС. Тырă (хăяр) кăтьăр-катьăр шăтнă (взошли плохо, взошли не все зерна). Собр. Кăтьăр-катьăр кăткă тĕмĕски, Ураскилт Мемет упăшки. (Кĕсле). Кан. Кăтьăр-катьăр япалисене, хăш чухне килти пĕр ĕнине те алран вĕçерсе ярса, чукун çул пилечĕ тӳлесе илнĕ те, Юсăва вĕçтернĕ (отправлялись). См. МКП 33.

кăтьăр-катьăр

(кы̆д'ы̆р-), подр. зигзагообразному движению граблей. См. МКП. 156.

кăчăр

(кы̆ζ'ы̆р), подр. хрустенью. Изамб. Т. Шăннă япалана çинĕ чухне ул кăчăр-кăчăр! тăват. Ib. Çăкăр ăшĕнче хăйăр, тăпра пулсан, çăкăр кăчăртатат (кăчăр-кăчăр! тăват). Ib. Кучен кăчăр-кăчăр тăват (хрустит). Тораева. Тиркĕ тĕпĕнче атан атĕ. (Ут ури сивĕре кăчăр-кăчăр! тени). Сред. Юм. Çемçе кăмрăка (уголь) посса ватсан, çапла кăчăрр! (с удвоевием «р») тунă сас илтĕнет. СТИК. Кăмрăка хытă пуссан, вăл кăчăрр!.. туса саланат. («Когда раздавишь уголь руками или ногами, все равно слышится такой звук»). Собр. Алтăр айĕнче кăчăр-кăчăр. (Лаши ури). || В перен. см. Тайба. † Кăчăр-кăчăр çын çиет (злословят), пур çинчен мар, çук çинчен. || Подр. скрежету. Б. Олг. Çын, çиленсе, ман çие шăлпала кăчăртатат, кăчăр-кăчăр! туат. См. шăтăрр. || Подр. замерзанию. Альш. Ку хваттир хуçисен çĕрле ĕни пăрулать, тет; сисеймеççĕ, тет те, пăрушĕ кăчăр пулать, тет. Букв. 1904. Вăл шăнса хыта пуçланă аллипе кăчăр пулнă çӳçне сăтăрса илсе, йĕри-тавра пăхнă. Якейк. Кăчăр полнă. Замерзло на смерть (только что родившееся животное). || Подр. поверхностному замерзанию. Кăмак-к. Сред. Юм. Кăчăр полнă тесе, шыв пăртак шăнма пуçласан калаççĕ. ГТТ. Шыв кăчăр пулнă. Вода подёрнулась сверху ледком. || Хвощ (им моют полы). Трхбл. См. кăчăр курăкĕ.

кăчăр-качăр

подр. разнообразному хрустенью или скрипу. Орау. Кашкăрĕ шăтăкран сиксе тухма хăтланать те, шăтăкĕ хĕррисем пăрланнăскер (надо: пăрланнипе), кăчăр-качăр каллах анса каять. Савельев. † Пирĕн Петĕрĕн мĕнĕ çок? — Кăчăр-качăр атти пор (скрипучие). || Плоховатый. Кăмак-к. Ыраш кăчăр-качăр (кы̆џ̌ы̆р-) шăтса тохнă. Рожь взошла редко и плохо (япăхрах).

кăчăр-кочăр

(кы̆џы̆р-к̚оџы̆р), то же, что кăчăр-качăр. В. Олг. Кăчăр-кочăр кăчăртатат (йор).

кăчăр курăкĕ

(кы̆ζ'ы̆р куры̆_гэ̆), хвощ болотный. Рак., Кайсар. № 112. Кăчăр курăкĕ. Мунчала вырăнне çавăнпа сĕреççĕ саксене; саксене питĕ шуратат. Альш. Кăчăр курăкĕпе урай çуса тухас (= хырса).

кăчăркан

(кы̃џ̌ы̃рган), по описанию — колчедан. Яргуньк. Синерь. Кăчăркан — особые камешки, весом не более 400-600 гр. Камешки эти шершавые с светлыми, золотистого цвета, точками, собирают и продают их по 1½ коп. за 400 гр. Находят около (маленького) водопада «Сиктĕр(ĕ)ш».

кăчăрми

(кы̆џ̌ы̆р_ми), то же, что кăчăрман. СПВВ. ЕС. Кăчăрми вăл тĕп сакайĕнче пурăнат, тет. Унăн куçĕ çамки çинче пĕрре анчах, тет те, çӳçĕ вăрăм, тет.

паçăр

(паз'ы̆р), давеча. См. пайсăр, пасăр. Юрк. Паçăр çырнă пек, пирĕн чăваш çынни чӳк тăвас уммĕнчен малтан хăй çемьипе мунча хутса, тасалса тухат.

асатте

(аза_ттэ, азат’т’э), avus meus (patris mei pater), мой дед (отец м. отца). С притяж. афф. изменяется по лицам след. обр.: (манăн) асатте или асаттем (аза_ттэ_м), (санăн) аслаçу (аслаз’у), (унăн) аслашшĕ (аслашшэ̆), (пирĕн) асатте или асаттемĕр (аза_ттэ_мэ̆р), (сирĕн) аслаçăр (аслаз’ы̆р), (вĕсен) аслашшĕ. Ст. Чек. Асанне пĕç-хушшинче асатте выртат. (Загадка: пустараси, колодезный оцеп). N. Сирĕн аслаçăра (scr. аслă аçăра) вĕлертĕм, тет, халĕ ан хăрăр нимĕнтен те. Я, говорит, убил вашего старика, теперь, говорит, ничего не бойтесь. || Avus mariti, h. e. patris eius pater. Также отец свекра (ати ашшĕ). Ст. Чек. Асатте ати хыçĕнчен, пилĕк çултан, вилчĕ. Ib. Асатте — атийĕн ашшĕ.

аçăр

(аз’ы̆р), V. аçу.

атя

(а_да, ад'а), age; eamus (si uni dicitur), айда, идем; атăр (а_ды̆р, ад’ы̆р), agite; eamus (si pluribus), айдате, идёмте. См. атясам. Якейк. Атя, Йăван, пасара? Т. М. Матв. Атăр! — Атьăр пулсан, эпир хатĕр! Идемте! — Если идемте, то мы готовы! Якейк. Атьăр, ачасам, çаксене ватса ярар! Альш. Атьăр, кашкăр туссем, туя, сăра ĕçме! Идемте, друзья волки, на свадьбу, пиво нить! || Также ставится для выражения побуждения и при других глаголах. Якейк. Атя иккĕн çак кĕнекея воласа тохар! Давай прочитаем эту книгу! N. Йĕлмевĕс калать, тет: çап атя! Ача калать: çап атя! Эп çын çиме килмен, эсĕ çын çиме килнĕ, тесе калать, тет. Йĕлмевес (какое-то трехголовое чудовище, ср. тат. jалмауы̃з) говорит: «Ну, бей! (в народн. русском гов. айда, бей!») Парень отвечал: «Айда, бей! Не я пришел сюда людей есть, а ты!» Ч.П. Атьăр каяр пасара. Пойдемте на базар. Якейк. Ачасам эппин. Ну, идем, что-ли! (говорят с неудовольствием тому, кто просит итти с ним). Ib. Атясам, атясам, тесе йăлăнтăм, çаплах пымарĕ. Сколько я его ни упрашивал пойти со мною, он все-таки не пошел. N. Атьăрсам эппин. Ну, ладно, идёмте. Ст. Чек. Атьăрсам ĕнтĕ! Атьăрсам ĕнте! тесе, йăлăнтăм, çапах та пымарĕç. Сколько я их ни упрашивал пойти со мною, они не пошли.

атьăр

(ад’ы̆р), v. атя.

Атьăр

(Ад’ы̆р), nom. pr. viri pag., личн. яз. имя мужч. V. Айтăр. Собр. 407°. † Атьăр, атьăр, атьăрах (scr. атĕр, атĕр, атĕрах), Атьăр (scr. Атĕр) патне туй ӳкнĕ (приехал свадебный поезд), сенĕк тăрне вут (огонь) хунă, çерçипеле чӳк тунă. (На той же странице эта свадебная песня повторяется снова, только вместо «чӳк тунă» стоит «чӳкленĕ»). Панклеи. Атьăр капанĕ айĕнче путяна путяк тунă, тет; эпĕр олаха кайсассăн, кашкăр тытса çинă, тет. Говорят, что под Адеровым стогом объягнилась перепелка; но когда мы ушли на вечеринку, ягнята были съедены волком. Тимирсь-к. (Алик. в. Ядр. у.). Атьăр капанне айĕнчен туртăп. [Кăнчарла (не кăнчала) арлани]. Адеров стог я буду теребить снизу. (Загадка: прядение пряжа).

путьăр

(пуд'ы̆р), присловье к путене. Макс. Чăв. К. I, 73. Путьăр-путьăр путене, йăви тĕлне тупаймасăр, çерем çинче çĕр каçнă.

пăкăр

(пы̆гы̆р, Пшкрт: пы̆ђы̆р), медь. В. Олг. См. пăхăр.

пăнтьăр

(пы̆н'д'ы̆р), подр. звонкому катанию.

пăнчăр

(пы̆н'џ̌ы̆р), подр. появлению пота на лице каплями. Якейк. † Çирĕк хоппи кăшласа пăнчăр-пăнчăр тар тохрĕ (у меня).

пăтьăр

(пы̆д'ы̆р), подр. звуку падающего мелкого помета. Курм. Пăтьăр-пăтьăр чăх сысать, карта тăрăх карт картать. Çавă мĕн? — Хăй çонать.

пăчăр

(пы̆џ̌ы̆р), подр. звуку, получающемуся при выжимании жидкости. СТИК. Çу хунă кĕленче пăккине чăмăртасан, унтан çу пăчăрр туса тухат. Изамб. Т. Кукли пит çулă пулсан, пăчăр-пăчăр çу тухат. || В удвоении то же, что пăч-пăч, пятнами, крапинками. Абаш. † Шор тотăрăн чечекĕ пăчăр-пăчăр тӳмме пек.

пăчăр-пачăр

(пы̆џ̌ы̆р-п¬аџ̌ы̆р), подр. неравномерному стеканию слез. N. Коç-шул пăчăр-пачăр йохса анатĕ. Слезы так и текут.

пăчăр

(пы̆џ̌ы̆р), рябчик, изредка — куропатка. А. Турх. Пăчăр — вĕçен кайăк, ашне çиеççĕ, ушкăнпа çӳрет. Кăвакарчăнтан кăшт пысăкрах, чăпартарах сăрă. Актай. Пĕр пĕрене çинче икĕ пăчăр ларĕ. (Чĕчĕ). Нюш-к. Пăчăр, чăхран пĕчикрех. Уна хĕлле уйра вăрă сапса серетепе тытаççĕ; пăчăр нумай килсен, тыр пулмасть. Якейк. Он лаши пăчăр пак мăнтăр. Шел. 51. Хăшне çĕре ӳкерсе пăчăр тĕкне татаççĕ. Сред. Юм. Пăчăр чôн тохаччин ĕмĕтленет, тет. («Каждый человек до смерти надеется». Послов.). Н. Лебеж. Килĕрен пăчăр. (Мунчала). Пшкрт. Пăчăрăн пырши токсан та виç кон порнасшăн. Чертаг. Пăчăр шăхăрать (о птице). С. Тим. † Тимĕрçенĕн аслă шыв, пăчăр ишсе каçаймас. IЬ. Пăчăр живет в поле. Чураль-к. Пирĕн ялта та хĕрсем пур, чĕп-чипер пăчăр пек, пăчăртасан, çу тухать.

пăчăрка

(пы̆ζ'ы̆рга), жать, сжимать, сдавливать. Ст. Чек. Çăпана пăчăрканă. IЬ. Чĕмерене пăчăркаççĕ. N. Якурка икĕ чул хушшинчи çăмартана пăчăркать те, икĕ чул хушшинчен шыв юхать. || Защемить. V. S. || Задохнуться. Çатра: пы̆ӳџы̆рђа.

пăхăр

(пы̆hы̆р, Пшкрт: пы̆ђы̆р), красная медь. N. Пăхăр тăпри (медную руду) чавма янă. Альш. † Сикрĕм-антăм пахчана, пусрăм пăхăр укçана. Сёт-к. Пăхăр ока. N. Улача кĕпенĕн шурри пăхăр.

айт

interj. imperantis, междом. приказания. V. хайт. Бюрг. Мăнкăрнӳкер такмакĕ. Е саламалик, тавсие! Ĕçетре-çиетре? вылятра-кулатра? Эсир пире кĕтетре? Эсир пире кĕтсессĕн, эпир сире йыхравçă. (Ячĕ) пуян ывăл авлантарат, (ячĕ) пуян хĕр парат; çавăн патне сăра ĕçме чĕнме килтĕмĕр, ыран та мар, паян та мар, халĕ те пулин (п̚ул’ин’) халех. Хайт! тесен, хатĕр пулĕ; айт! тесен, алтăр пулĕ. Алтăрийĕн тĕпĕ ылттăн, аври кĕмĕл, сăри шерпет, пылĕ хăла; эпир сире çав пыла ĕçме йыхравçă etc. Речь дружки. Привет вам и благодарность за прежнее гостеприимство! Пируете-ли вы и веселитесь-ли вы? Ожидаете-ли нас к себе? Есла вы нас ждете, то мы приехали к вам с приглашением. (Такой-то) богач сына женит, а (такой-то) богач дочь выдает; вот мы и приехали сюда с приглашением — пожаловать к нему попить пивца, — не завтра, не нынче, а как есть сейчас. Если он скажет: хайт! у него (все) будет готово; если скажет: айт! у него явится алд{{anchor|DdeLink479117223525701}} ы̆р (большой ковш). Дно ковша золотое, черен серебряный; пиво у него — сыта, мед — желтый. Вот мы и приехали позвать вас пить этот мед. V. seq. v.

тимĕр ака

или ака-пуç, aratrum ferreum, жел. плуг. Урапа, rotae, колеса. Тĕнĕл (_тэ̆н’э̆л’), axis, ось. Ака пласси (плаσσи^ы), pars aratri praecipua, qua reliquae eius partes continentur, станок плуга. Çунатсем, partes aratri, quae сурпан хăми - vicem praestant, отвалы. Тĕренсем, vomeres, лемехи. Тыткăччи (тыткы̆ч’ч’и, а „тыткăчă“+partic. poss. „и“), stiva, ручка. Çăраççи, clavis aratri, qua variae eius partes cochleis iunctae astringuntur aut relaxantur, ключ плуга. Куччăр (куч’ч’ы̆р), bacillum ferreum dentatum ad perpendiculum directum, quod aratri parti priori ita adaptatum est, ut eo sublato aut demisso catenae caput posterius sublevari aut demitti possit, quo efficitur ut altius aut minus alte imprimatur sulcus, регулятор. Пĕкĕ (_пэ̆_гэ̆), arcus aratri dentatus, cui adhaeret vectis, зубчатая дуга, к которой приспособлен рычаг. Пружина (russice dicitur, назыв. по-русски), vectis, quo axis aratri posterior demittitur aut sublevatur, рычаг, при помощи котораго поднимают и опускают заднюю ось. Пружина хулли (х̚уλλм^ы), virga, qua stabilitur vectis, железный прут, идущий параллельно рычагу и служащий для уставовки его в том или другом положенни. Пружина тыткăччи (т̚ыткы̆ч’ч’и), manubrium virgae vectis, ручка, оттягивающая „пружина хулли“. Сăнчăр (сы̆нζ’ы̆р), catena aratri virgae ferreae in longitudinem porrectae, quae bacillo, quod куччăр appellavimus, sustinelur, annexa, цепь плуга, которая служит для запрягания лошадей. Л. Кошк. [Utinvico Асан. notatum est: по записи, сделанной в Асан.]

анлăк

(анлы̆к), modus agri, i. q. анлăх. Земельная мера. По рус шиш? Пшкрт. _шэт’т’и_нӓ_рӓ _ви’зэ̆ анлы̆к. В десятине три анлы̆к. Ib. С’ор анлы̆к, i. q. (то же, что) араβалы̆к. Хорачка. Анлы̆к = 800 чалы̆ш. Ib. Саҕы̆р ччэ̆_рэ̆_к = анлы̆к’.

канчăр

(кан’џ̌ы̆р), то же, что кансĕр.

каçăр

(каз’ы̆р), задранный (т.е. поднятый) кверху. Изамб. Т. Каçăр пуçлă лаша поднимает голову вверх (по привычке или потому, что ее так привязали). Сред. Юм. Ытла пит каçăр çӳрет олă (=вăл. Хырăмне малалла мăкăртса, кокăрлса çӳрекен çынна калаççĕ). N. † Каçăр пуçлă çуни пур. Сам. 59. Каçăр Уçăп.

каççăр

(кас’с’ы̆р), то же, что каçăр. Хурамал. Каççăр пуçI Каçăрăлса çӳрет (ходит и смотрит по верхам, верхогляд). П. И. Орл. Каççар пичче кĕрĕк аркине тавăрнă. (Качака хӳри). Кан. Чуллă, каççăр пуçлă, мăн кăмăллă сăрт. КС. Хăйĕн каççăр пуçлă ывăлĕпе мухтанать! Питушк. Каççăр (çын) — пуçне ытла каçăртать. СПВВ. ГЕ. Каççăр — каçарăлса çӳрекен çын.

Катьăркасси

(-д’ы̆р), назв. дер. Катергиной, Козл. р.

качăр

(каџы̆р, качы̆р), то же, что каçăр. Хорачка. Качăр (каџ̌ы̆р) ут (поднимает голову, хорошая). Пшкрт. Качăр (чит. качы̆р) арăм каят (идет прямо). Ib. Качăр ут (пилĕк айăнса тăрат).

качăр

(каζ’ы̆р’), подр. хрустенью. СТИК. Сивĕре çуна. качăр-качăр! туса пырат. К.-Кушки. Темĕскер çăкăрпа çăвара çакланчĕ: шăл качăр! турĕ; чул пулмалла (должно быть). Ст. Шаймурз. Качăр качăртатмăш, чун илĕртмĕш, тукатмĕш. (Кучан). || Приговорка к сл. качака. ЧП. Качăр-качăр качака-качака çинче юр тăмас (подр. звуку).

кахăр

(каҕы̆р), рычать. Пшкрт. См. какăр.

кахăр чольă

(каҕы̆р-џол’ы̆), крепкий камень (на мостовых) Пшкрт.

ăнăççăр

(ы̆ны̆с'с'ы̆р), то же, что ăнăçсăр. Изамб. Т. Ăнăççăр ывăл-хĕр, неудавшиеся, плохо воспитанные дети.

ăр

(ы̆р), подр. рычанию собаки. Употребляется и с удвоением р.

Ăрвисор

(ы̆р_визор), прозвище мужч. Хирле-Сир.

ăþþох

(ы̆р'р'ох), так кричат, когда гонят волков и собак (когда они бегут).

йонаштар

(jонаштар), понуд. ф. от гл. йонаш, сравнивать. IЬ. Пшкрт. Тавай, хăшăн олми пысăк: санăн пысăк-и, манăн пысăк-и, йонаштарса пăхăпăр (пы̆ђы̆βы̆р).

ламчăр

(ламζ’ы̆р), подр. звуку при смазывании колес „с большим чваканьем“. Альш.?

лапчăр

(лапч’ы̆р), подр. звуку, получающемуся при раздавливании яйца или его скорлупы. КС. Çăмарта лапчăртах çĕмĕрĕлсе карĕ.

лачăр

(-ζ’ы̆р), подр. хлюпанью. Юрк. † Лачăр-лачăр лачака кăвакал кӳлли пулайрĕ. СТИК. Лачакана хăрах ура карĕ те, лачăрр! анса карĕ (с каким-то звуком воды, вытесняемой ногой). Та же фраза и в Сред. Юм.

лăнчăр

(лы̆нџ̌ы̆р), встр. в слож.: лăнчăркка.

лăнчăр-ланчăр

(лан’џы̆р), подр. предмету, мотающемуся на разные лады. Орау. Аллине лăнчăр-ланчăрах хуçса пăрахни? Рука сломана совсем, так что мотается? N. Арки лăнчăр-ланчăр туса пырат. (Изорванный) подол (её женской рубахи) некрасиво болтается. || Подр. качаниям расхлябанной телеги. || Подр. шаткой походке больного теленка. См. МКП 158.

лăчăр

(лы̆џ̌ы̆р, лы̆ζ’ы̆р), подр. звуку обильно смазанной телеги. Б. Олг. Ыр çын орапи тикĕт сĕрсе (или: çу сĕрсе) лăчăр, лăчăр, лăчăр, лăчăр! тесе каят. || Подр. звуку расшатанной двери. Кн. для чт. 47. Алăкĕ начар пиркипе уçса хупкаланă чухне лăчар! тукаланă. || Подр! хлюпанью. Орау. Улăм айне шыв кĕнĕ, пĕртте çӳреме çук, ура айĕнче лăчăр-лăчăр! анчах тăвать. || Подр. выжиманию воды. Шорк. Кĕпине пăрнăçеммĕн лăчăр! шыв тохать. Ib. Питĕ вăйлă хăй; йĕпе кĕпене лăчăр-р! пăрать те, типĕтсех ярать. См. МКП 89. || Слово это употреб. в одной детск. игре (зн. неясно). Сред. Юм. Лăчăрр кошак-кайăк! [Шăрпăк чикмелле вылянă чохне пĕлекенни (который узнает, у кого палочка) камра шăрпăк пôррине пĕлмесен, çапла калаççĕ].

Лютьтăр

(л’у_тты̆р), имя мужч.? Альш.

мăкăр

(мы̆гы̆р, мŏгŏр, в Пшкрт: мы̆ҕы̆р), бык. СПВВ. ЛИ. Макăр-вăкăр. Абаш. Ĕнене мăкăр кăтартрăмăр (случили). Вомбу-к. Мăкăр ашĕ, бычатина. Якейк. Çĕр çич мăкăр çинче тăрат. Рус. Мăкарĕ хăш тĕлтре? — Кӳппе кайса вилнĕ-çке (= кӳпĕнсе). || См. мăкăрла.

мăкăрлан

(мŏгŏр-, мы̆гы̆р-, мы̆ҕы̆р-), выходить массой (о дыме). Выçăхакансем 15. Вăл (трупасăр ламппă) мăкăрланнипе пӳртре тĕтĕм паярккан-паярккан явăнса çӳрет. Ст. Чек. Ав ял епле мăкăрланат! (горит сильно). Ib. Мăкăрланат = çуннă çĕртен пит нумай тĕтĕм тухат. СТИК. Тĕтĕм мăкăрланса тухат çав („дым валит“; мăкăрланса „рисует картину сильно выходящего дыма“). N. Ачам, эсĕ тĕлне те пĕлеймĕн пулĕ-ха, веçа (вон) мал енче кăвакан-симĕсĕн мăкăрланса тăрать, çавăнта тӳрех кай. N. Хула çинче тĕтĕм мăкăрчанса тăнине курнă. Янорс. Сӳнтерсе пĕтерсен, тĕтĕмпе пăс питĕ хытă мăкăрланать, нимскер те курăнмаç. Сред. Юм. Лампă пит мăкăрланать. Лампа коптит. Ib. Вăт-пуççи мăкăрланса çиç выртать. Головня только дымится. Пшкрт. Вот-поç мăкăрланса выртат. Б. Яуши. Вара çурта тин сӳнчĕ, тет; анчах ача анса кайсан, каллех мăкăрланса нумайччен выртрĕ, тет. || Зап. ВНО. Эх, Хлат-пуç мăкăрланать. Ыраш шаркана ларсан, мăкăрланма пуçлать (Над нею в роде тумана, облака. мглы).

йăлтамак

(jы̆лдамак), настежь. Пшкрт. Алы̆ђа jы̆лдамак ос'. Ib. _сє_рэ_н алы̆ђы̆р jы̆лдамак вырдат. У вас дверь растворена настежь.

йăпăр

(jы̆бы̆р), подр. быстрому течению струи. Актай. Автанăн сăмса тăрăх юн йăпăр юхса анчĕ, тет те, автана пусса çирĕç, тет, || Подр. более быстрой возне (напр. насекомого). Орау. Мĕн пăхан? — Темскер йăпăр-йăпăр тунă пек туйĕнч те... (возится; быстрее, чем «мĕшĕлтетет»; напр., бежит вошь за воротом и пр.). || Подр. быстрому движению. Ч.П. Йăпăр-йăпăр юр çăват. Собр. † Утмăл-çитмĕл туратра улт ураллă хурт кусать. Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. Йăпăр-йăпăр Пăраски, хура хӳре Наçтаççи, симĕс кут Матрун. Синьял. † Йăпăр-йăпăр пасара кулачă татки çимешкĕн; йăпăр-йăпăр улаха пĕç-хушшине якатмашкăн. Пшкрт. jы̆βы̆р- jы̆βы̆р є_ртсӓ-ђар'ы̆ (тихо, незаметно). См. век.

йăхăр

(jы̆hы̆р), звать, приглашать, манить. См. йыхăр. Чист. Юлташсем ман пата пычĕç те, мана пăрçана йăхăраççĕ (зовут меня воровать горох). Пшкрт. Прузан’а jы̆ҕы̆рачы̆. Манят телят. Ib. _пи_чэ̆_шсӓн’ӓ jы̆ҕы̆рат: ад’ы̆р соры̆к _тири_зӓн’ӓ _сӳ_мӓ _т̚ӓт. Зовет старших братьев: „Идемте снимать овечьи шкуры“. Собр. † Сĕтелĕр хушшинче, ай, хăнасем, йăхăрмасăр килнисем пĕри те çук. За столом сидят гости, (среди них) нет ни одного не приглашенного. Сред. Юм. Йытта кайса йăхăрса кил-ха, йôлашки яшка парас. Примани-ка собаку, надо дать ей остатки похлебки. Шибач. Йăхăр йытта. Помани собаку М. Сунчел. Пуссассăн, унăн пыршисене, урисене тасатма хĕрсем йăхăрса пыраççĕ (сзывают девушек мыть внутренности животного).

вил-чăр

(ч̚’ы̆р), умершие. Сред. Юм.

вăльтьăркки

(вы̆л’д’ы̆р_кки), встреч. в след. выражениях: вăльтьăркки турпас.

унччăр

(унц'ц'ы̆р), унтер-офицер.

Çавăн пекех пăхăр: