Шырав: сăхă

(сŏhу), то же, что сăхă. Зап. ВНО. Чертаг. Çул çине уса (иней) тытса пырать, ай-ай çул сăху паян (сăхуланнă), йывăр. Питушк. Çол май çок сăху. См. сăхă, сăку.

сăхă

(сŏhŏ), нескользкий, тяжелый (о зимней дороге). Зап. ВНО. НИП. Сăхă тăман, сухая метель в морозную погоду, когда полозья скользят несвободно, отчего они скрипят (кăçкăрса пыраççĕ, кĕрлесе пыраççĕ). Ст. Чек. Сăхă çул — сивĕ чухнехи йывăр çул. Ib. Паян çул сăхă-çке. (Говорят, когда в очень сильный мороз сани плохо скользят). Юрк. Сăхă çул сивĕре çунана шума чарат. Хурамал. Хĕлле сивĕре юр кĕл пек пулать, çавăнпа çӳреме йăвăр, сăхă пулать. Шибач. Паян çăхă çол (сивĕ йор çăвать, кайран сăхă пулать). Сред. Юм. Хĕллехи йывăр çола сăхă çол, теççĕ. Янтик. Ну, çул паян пит сăхă, аран-аран çитрĕмĕр, саçим лашасем чарăна-чарăна пыра пуçларĕç. || Мелкий снег, похожий на иней. НИП. Сăхă çăват. Идет снег в холодную погоду.

сăхă

(сы̆hы̆, сŏhŏ), жадный. КС. Батыр. Сăхă хĕр (искажение вм. сăпă) сухан çимен, тет; çисен, çулçине те хăварман, тет. Çĕнтерчĕ 17. Сăхă йăтта — вĕри пашалу, тенĕ. N. Вĕсен пичĕ-куçĕсем ӳсĕр çӳрекен çыннăнни пек усал, сăхă çыннăнни пек илемсĕр. || Орау. Сăхха печĕç ĕнтĕ вĕсем. Они стали жить хорошо (богато). КС. Сăхха перетĕр эсĕр. Вы здорово подвигаетесь, ведете свою линию.

сăхă

(сы̆hы̆), метка, которую делают на бревнах при разборке строения. Хурамал. Кивĕ çурта пăснă чух сăхă туса паллă тăваççĕ (аташмасса). || Крестное знамение. Кан. Ашшĕ-амăшĕ чиркӳве тухса кайиччен сăхха пикенет. Трхбл. Пурте сăхха переççĕ (крестятся часто и больше для вида.)

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

кочăр

(коџ̌ы̆р), подр. скрипу саней. N. Кочăр, кочăр! туса пырать (çона, во время «сăхă çол»).

кăчака

(кы̆џађа), то же, что кăчăрка, сăхă. Пшкрт: кы̆џађа с'ол, мерзлая дорога в сухой мороз, когда полозья саней примерзают к снегу и при движении получается особый визг. В др. местах: кăчăрка çул, сăхă çул.

кăчăрка

мерзлая (дорога, в сухой мороз). N. Кăчăрка çул çунана тытать. См. сăхă, кăчака.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

завистливый

прил., завистливо нареч.
ăмсанчăк, кĕвĕç, сăхă; завистливо смотреть ăмсанса пăх

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

тяжёлый

йывăр (çĕклем) сулмаклă (чĕрĕ кĕлте, чукмар); тяжёлое преступление пысăк айăп; тяжёлое время йывăр самана; тяжёлая промышленность йывăр промышленность; тяжёлая дорога (в зимние морозы) сăхă çул, тăкăска çул.

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

алчный

прил. ĕмĕтсĕр, çăткăн, сăхă.

жадный

прил. 1. (алчный) çăткăн, çăтăх; выçкăн, сăхă; (только о человеке) ĕмĕтсĕр, пилсĕр, несĕпсĕр; жадный к еде апата сăхă; 2. (скупой) хытă; 3. перен. (усиленный) питĕ тимлĕ; слушать с жадным вниманием питĕ тимлĕ итле.

метить

несов. кого-что паллă ту (е ларт); сăхă сăх; метить бельё кĕпе-йĕм çине паллă ларт; метить овец сурăхсене паллă ту.

метка

ж. 1. по гл. метить; 2. паллă, тăмха, сăхă.

обозначить

сов. что 1. (отметить) палăрт, паллă хур, сăхă ту (е хур); 2. (сделать заметным) палăраканрах ту.

отметить

сов. 1. что (сделать отметку) паллă ту; сăхă хур (в ту), сăх; 2. кого-что (записать для учёта) палăрт, çырса хур; отметить опоздавших кая юлнисене çырса хур; 3. что (подчеркнуть) палăрт, кăтарт, каласа хăвар; отметить недостатки в работе ĕçри çитменлĕхсене кăтарт; 4. кого-что (обратить внимание) асăрха; 5. кого-что (отличить) палăрт, парнеле, наградăла; отметить передовиков премией малта пыракансене преми парса палăрт; 6. что (отпраздновать) палăрт, паллă ту (е уявла); отметить день рождения çуралнă куна палăрт.

отметка

ж. 1. (знак) паллă, сăхă; 2. (оценка) отметка, паллă.

падкий

прил. на кого-что, до кого-чего çунакан, каçса каякан (мĕншĕн те пулин), хапсăнакан, юратакан (мĕне те пулин), сăхă, çăткăн; быть падким сăхлан; он падок до сладкого вăл пылакшăн каçсах каять.

разметить

сов. что паллă ту, паллă туса тух, карт, картса тух, сăхă ту.

разметка

ж. 1. по гл. разметить; 2. (метка, знак) сăхă, карт, паллă.

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

сăхă

, сăх 1. «жадный», «ненасытный»; 2. «проныра»; сăхлан «жадничать», «зариться на чужое»; «прельщаться»; др. тюрк., КБ сок «завистливый», «жадный»; соклук «жадность»; КБ соклан «жадничать»; кирг. сурғалак «жадный», «ненасытный», «прожорливый»; сугалактан «жадничать, (в отношении пищи)»; ног. сык, ног., к. калп. суганак «жадный»; кирг., узб. сук «зависть»; «завистливый»; узб., ног. суклан, казах., кирг. суктан, тат. соклан, башк. hоклан «зариться», «завидовать», «жадничать»; полов, сух «жадный», «алчный»; сухлан «быть жадным, алчным», «желать», «требовать».

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Ыйха турт

Ыйха турт дрыхнуть.
Пĕр сăхă сив куç, Автан авăтсан, Кушлавăш туйми ыйха туртнă чух Пахомкка полки тухать вăрмантан. С. Элкер. Килйыш çывăрман-ха. Чĕтрет хăй çути. Пĕр Илюш анчах туртать ыйăха. С. Элкер.

Çавăн пекех пăхăр:

сăтан сăтана сăх сăх-сăх « сăхă » сăхă-сăх сăхăлăх сăхăлан сăхăм сăхăмлăх